Πάνε 40 χρόνια από τη δημιουργία της αμφιλεγόμενης ακτιβιστικής ομάδας Guerrilla Girls. Η πιο ισχυρή καμπάνια τους, η «γυμνή αφίσα», άνοιξε νέους ορίζοντες στον κοινωνικό ακτιβισμό και είχε μακροχρόνια επίδραση.
Ένα πρωί του 1989 στη Νέα Υόρκη, μερικές γυναίκες περιεργάζονταν τη μόνιμη συλλογή του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης. Κρυμμένες ανάμεσα στους συνηθισμένους επισκέπτες, η ανώνυμη φεμινιστική καλλιτεχνική κολεκτίβα Guerrilla Girls περνούσε απαρατήρητη καθώς μετρούσε προσεκτικά τον αριθμό των γυναικών καλλιτεχνών σε σχέση με τον αριθμό των γυμνών γυναικών που απεικονίζονταν στα έργα τέχνης. Είχαν αναλάβει μια μυστική αποστολή: να ευαισθητοποιήσουν τον κόσμο για τις έμφυλες ανισότητες στον κόσμο της τέχνης.
«Η ιδέα ήταν πάντα να βρούμε αυτό το πυρήνα των γυναικών που θα μπορούσε να εκτελέσει αυτή την αποστολή», λέει στο BBC μία από τις ιδρυτικές μέλη των Guerrilla Girls, που χρησιμοποιεί το ψευδώνυμο Käthe Kollwitz.
«Ποιος είναι το υποκείμενο και ποιος το αντικείμενο;»
Περνώντας από τις διάφορες αίθουσες – περνώντας από τα γυμνά ανδρικά αγάλματα της αρχαίας Ελλάδας και την παντελή απουσία γυμνού στις ενότητες της πρώιμης χριστιανικής τέχνης – έφτασαν στην σύγχρονη εποχή που βρήκαν τα στοιχεία εκείνα που θα τις οδηγούσαν στην διαβόητα καυστική κριτική τους για τον κόσμο της τέχνης.
Οι ακτιβίστριες έθεσαν το εξής ερώτημα: ποιος επιτρεπόταν να είναι το υποκείμενο και ποιος το αντικείμενο στους... υψηλούς διαδρόμους των πιο διάσημων μουσείων και αιθουσών τέχνης του κόσμου.
«Λιγότερο από το 5% των καλλιτεχνών στις ενότητες της σύγχρονης τέχνης είναι γυναίκες, αλλά το 85% των γυμνών είναι γυναίκες», αναγράφεται στην αφίσα, δίπλα σε ένα γυμνό γυναικείο σώμα με το κεφάλι καλυμμένο από τη χαρακτηριστική μάσκα γορίλα της ομάδας. Η φιγούρα είναι βασισμένη στον πίνακα «La Grande Odalisque» του ζωγράφου Jean-Auguste-Dominique Ingres.
Μέχρι σήμερα, η ομάδα παραμένει ανώνυμη και όταν η BBC παίρνει συνέντευξη από την Kollwitz, αυτή φοράει τη μάσκα. «Δεν νομίζω ότι κάποιος που βλέπει αυτή την αφίσα μπορεί να μπει σε ένα μουσείο και να μην σκεφτεί τι υπάρχει στους τοίχους και γιατί», λέει.
Η αφίσα «Do Women Have to Be Naked to Get into the Met Museum?» (Πρέπει οι γυναίκες να είναι γυμνές για να μπουν στο Μet;), προοριζόταν να είναι μια παραγγελία του New York Public Art Fund, αλλά όταν είδαν το τελικό αποτέλεσμα, η χρηματοδότηση αποσύρθηκε.
Ωστόσο, οι Guerrilla Girls παρέμειναν πιστές στο μήνυμά τους και το έβαλαν οι ίδιες σε διαφημιστικές πινακίδες και λεωφορεία, πληρώνοντας από την τσέπη τους. «Αποφασίσαμε να αγοράσουμε χώρο στα λεωφορεία της Νέας Υόρκης. Το κολλήσαμε επίσης οι ίδιες στους δρόμους της Νέας Υόρκης».
Η αφίσα έφερε το κίνημα στο προσκήνιο και εδραίωσε το στυλ του σε ένα ευρύ κοινό. Ο συνδυασμός χιούμορ και τολμηρών διαφημιστικών σλόγκαν ήταν το αποκορύφωμα μιας πολυετούς προσπάθειας να βρουν τον τρόπο να αντιμετωπίσουν την ανισότητα των φύλων και των φυλών.
Οι δύο πρώτες αφίσες της ομάδας – «Τι έχουν κοινό αυτοί οι καλλιτέχνες;» και «Αυτές οι γκαλερί δεν εκθέτουν περισσότερο από 10% γυναίκες καλλιτέχνες ή ακόμη και καμία» – κολλήθηκαν σε τοίχους, φανάρια και τηλεφωνικούς θαλάμους στη Νέα Υόρκη, χωρίς να χρειαστεί να ζητήσουν άδεια από τους υπεύθυνους των καλλιτεχνικών ιδρυμάτων.
Η απόφαση των Guerrilla Girls να υιοθετήσουν τη γλώσσα της διαφήμισης ήταν μια αντίδραση σε αυτό που θεωρούσαν ως την αναποτελεσματικότητα των παραδοσιακών διαμαρτυριών. Η ομάδα σχηματίστηκε το 1985, μετά από μια διαμαρτυρία έξω από το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης το προηγούμενο έτος. Η Διεθνής Έρευνα για τη Σύγχρονη Ζωγραφική και Γλυπτική είχε παρουσιάσει μόνο 17 γυναίκες και οκτώ Αφροαμερικανούς καλλιτέχνες - σε σύνολο 169 καλλιτεχνών.
«Μερικές από εμάς πήγαμε σε αυτή τη διαμαρτυρία και ήταν ξεκάθαρο ότι κανείς δεν ενδιαφερόταν. Και αυτή ήταν πραγματικά η στιγμή της αποκάλυψης», συνοψίζει η Kollwitz.
Η αφίσα «Γυμνές», όπως την αποκαλεί η Kollwitz, άλλαξε τα δεδομένα. «Συχνά χρησιμοποιούμε τρελά οπτικά στοιχεία, γεγονότα και χιούμορ – πράγματα που τραβάνε την προσοχή – και αν κοιτάξεις τις αφίσες μας, δεν θα ξαναδείς την τέχνη με τον ίδιο τρόπο».
«Αναμφισβήτητη αλλαγή»
Η συγγραφέας και podcaster Katy Hessel, στο βιβλίο της «The Story of Art Without Men», επισημαίνει ότι οι καλλιτέχνες που αναδείχθηκαν στη δεκαετία του '80 είχαν μεγαλώσει με τηλεοράσεις στα σπίτια τους. «Παίζοντας με τα στερεότυπα των ΜΜΕ και της ιστορίας της τέχνης για τις γυναίκες, ανέκτησαν τον έλεγχο του δημόσιου βλέμματος και το έστρεψαν προς τον εαυτό τους».
«Οι Guerrilla Girls έφεραν στο προσκήνιο τις ανισότητες και τη συστηματική διάκριση στον κόσμο της τέχνης και τελικά ρώτησαν: πώς κατάφεραν τα μουσεία να γιορτάσουν, στην πραγματικότητα, την ιστορία του πατριαρχικού συστήματος αντί για την αληθινή ιστορία της τέχνης;»
Τα κείμενά τους τώρα συχνά κρέμονται στα ίδια μέρη που κάποτε προσπαθούσαν να προκαλέσουν, ενώ σίγουρα βοηθάει και η συνεχιζόμενη ανωνυμία τους. Όλα τα ιδρυτικά μέλη της ομάδας είναι επαγγελματίες της τέχνης, αλλά ως Guerrilla Girls χρησιμοποιούν ψευδώνυμα νεκρών καλλιτεχνών όπως η Frida Kahlo και η Zubeida Agha.
«Πέρα από την ανωνυμία τους, είναι ο τρόπος με τον οποίο το κάνουν που είναι πραγματικά έξυπνος», λέει ο Michael Wellen, ανώτερος επιμελητής της Tate Modern στο Λονδίνο, η οποία έχει μια μόνιμη δωρεάν συλλογή των έργων τους.
Από την αρχική έμφυλη καταμέτρηση των γυμνών στο Met, ο κόσμος της τέχνης έχει αλλάξει. Ωστόσο, η ανισότητα μεταξύ των Αφροαμερικανών καλλιτεχνών και των γυναικών σε σύγκριση με τους λευκούς άνδρες εξακολουθεί να υπάρχει. Αυτό είναι εμφανές όχι μόνο σε ό,τι εκτίθεται στους τοίχους, αλλά και σε άλλους τομείς της αγοράς τέχνης.
Για παράδειγμα, σύμφωνα με έκθεση της Art Basel το 2024, τα έργα γυναικών αντιπροσωπεύουν μόνο το 39% των πωλήσεων των γκαλερί. Πρόσφατες μελέτες επισημαίνουν επίσης ότι οι μόνιμες συλλογές σε μεγάλες γκαλερί των ΗΠΑ είναι 85% από λευκούς και 87% από άνδρες. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, μόλις το 2023 η Βασιλική Ακαδημία του Λονδίνου παρουσίασε το σύνολο του έργου της Μαρίνα Αμπράμοβιτς, καθιστώντας την ως την πρώτη γυναίκα που είχε μεγάλη ατομική έκθεση στις κύριες γκαλερί της.
«Πιστεύω ότι υπάρχει μια αναμφισβήτητη αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο τα μουσεία παρουσιάζουν πλεόν την ιστορία της τέχνης και της σύγχρονης τέχνης – και σε μεγάλο βαθμό, αυτό οφείλεται στο φως που έριξαν οι Guerrilla Girls σε αυτές τις ανισότητες», λέει ο Wellen.
Ενώ η αφίσα διαμαρτυρίας αρχικά επικρίνει το ποιος επιτρέπεται να εκθέτει στα μουσεία και τις γκαλερί, αυτό το επίκεντρο έχει εξελιχθεί τόσο για τις Guerrilla Girls όσο και για άλλους καλλιτέχνες-ακτιβιστές, οι οποίοι τώρα εξετάζουν άλλα πράγματα και καταστάσεις: π.χ. το πώς εξασφαλίζεται η χρηματοδότηση και από πού προέρχονται τα χρήματα των δωρητών.
Το 2019, η Αμερικανίδα φωτογράφος τέχνης και ακτιβίστρια Nan Goldin διοργάνωσε μια διαμαρτυρία στο Μουσείο Guggenheim, ρίχνοντας χιλιάδες ιατρικές συνταγές στο αίθριο σε ένδειξη διαμαρτυρίας για το γεγονός ότι το μουσείο δέχτηκε δωρεές από την οικογένεια Sackler, ιδιοκτήτρια της Purdue Pharma, της εταιρείας που παράγει το συνταγογραφούμενο παυσίπονο OxyContin, το οποίο έχει κατηγορηθεί ότι τροφοδοτεί την κρίση των οπιοειδών στις ΗΠΑ. Η διαμαρτυρία παρουσιάστηκε στο ντοκιμαντέρ «The Beauty and the Bloodshed».
Το έργο των Guerrilla Girls έχει επίσης εξελιχθεί για να αντιμετωπίσει ευρύτερα ζητήματα, όπως τα περιβαλλοντικά προβλήματα, και να επεκτείνει το χαρακτηριστικό στυλ τους σε παγκόσμιο επίπεδο με την πάροδο των ετών.
Τα ιδρυτικά μέλη λειτουργούν σαν μια ομάδα και έχουν συνεργαστεί σε διεθνές επίπεδο, με περίπου 60 συνεργάτες σε όλη την Ασία, τη Λατινική Αμερική και την Ευρώπη. Τον Μάρτιο του τρέχοντος έτους, δημιούργησαν μια αφίσα με το «Bulgarian Women's Fund». «Δεν αξίζουν κάτι περισσότερο από ένα μικρό κομμάτι της κυβέρνησης;», ανέφερε η αφίσα η οποία επέκρινε την έλλειψη εκπροσώπησης των γυναικών στην κυβέρνηση της γειτονικής μας χώρας.
Με την πάροδο των ετών, οι Guerrilla Girls επανέλαβαν την αφίσα που τις έφερε στο προσκήνιο, πραγματοποιώντας μια... επανακαταμέτρηση. Μεταξύ 1989, 2005 και 2012, ο αριθμός των γυναικείων γυμνών στο Met μειώθηκε – αλλά ο αριθμός των γυναικών καλλιτεχνών μειώθηκε ακόμη περισσότερο. Φυσικά, αυτό δεν είναι ενδεικτικό για κάθε ίδρυμα, αλλά όπως πάντα με το έργο τους, το μήνυμα είναι σαφές: υπάρχουν ακόμη πολλά που πρέπει να γίνουν.
Οι Guerrilla Girls παραμένουν ενεργές και η συμπλήρωση των 40 χρόνων είναι μια στιγμή για αναστοχασμό, αλλά και για να κοιτάξουν μπροστά. Θα περίμενε κανείς ότι κάποιος που αγωνίζεται για δεκαετίες κατά των αδικιών θα ήταν εξαντλημένος, αλλά η Kollwitz λέει ότι η πρόκληση της προόδου είναι αυτό που εμπνέει το κίνημα.
Τον Νοέμβριο, θα εκθέσουν στο Getty Research Institute στο Λος Άντζελες, ενώ ετοιμάζεται και ένα graphic novel. «Δεν θα σταματήσουμε ποτέ να δημιουργούμε προβλήματα», λέει. «Ο αγώνας μας δεν έχει τελειώσει».