Η γλώσσα του 1% -Ο πιο πεισματάρικος γλωσσικός εμφύλιος στον κόσμο

Γύρω από αυτή τη μικρή γλώσσα που ομιλεί μόλις το 1% του πληθυσμού της Ελβετίας ξέσπασε ένας από τους πιο πεισματάρικους και συναισθηματικούς γλωσσικούς εμφύλιους της σύγχρονης Ευρώπης.

Στην Ελβετία των τεσσάρων επίσημων γλωσσών, υπάρχει μια πέμπτη που μοιάζει να ζει στο περιθώριο: τα ρωμανσικά [ή ρομανσικά], η γλώσσα περίπου του 1% του πληθυσμού, κρυμμένη στις κοιλάδες του Γκριζόν. Μια γλώσσα τόσο μικρή που θα περίμενε κανείς πως θα την αγκάλιαζαν όλοι ενστικτωδώς, σαν κάτι εύθραυστο που πρέπει να προστατευτεί.

Κι όμως, γύρω από αυτή τη μικρή γλώσσα ξέσπασε ένας από τους πιο πεισματάρικους και συναισθηματικούς γλωσσικούς εμφύλιους της σύγχρονης Ευρώπης: η μάχη ανάμεσα στην τυποποίηση και την «αυθεντικότητα», ανάμεσα στην ανάγκη για μια κοινή γραπτή μορφή και στο δικαίωμα της κάθε κοιλάδας να μιλά όπως έμαθε από τους παππούδες της.

Τα ρoμανσικά είναι απόγονος της λαϊκής λατινικής, πιο κοντά στα βόρεια ιταλικά ιδιώματα παρά στα «καθαρά» ιταλικά της Φλωρεντίας. Ο θύλακάς τους, το καντόνι του Γκριζόν, είναι ορεινός, κατακερματισμένος σε κορυφές και κοιλάδες, σε σημείο που δύο χωριά λίγα χιλιόμετρα μεταξύ τους να θέλουν ώρες με το τρένο για να επικοινωνήσουν.

Μέσα σε αυτό το ανάγλυφο, η γλώσσα σπάστηκε σε πέντε κύρια «ιδιώματα» -Sursilvan, Sutsilvan, Surmiran, Puter, Vallader- και σε δεκάδες μικρότερες τοπικές εκδοχές. Η λέξη «χιονοστιβάδα» αλλάζει, οι χαιρετισμοί αλλάζουν, ακόμη και το «εγώ» προφέρεται με πολλούς τρόπους. Για τον δάσκαλο, τον εκδότη, τον ιερέα, αυτό σήμαινε πέντε διαφορετικά βιβλία, πέντε κατηχήσεις, πέντε σχολικά εγχειρίδια για έναν πληθυσμό όσο μιας μεσαίας πόλης. Για τους μεταρρυθμιστές, ήταν προφανές ότι «κάτι πρέπει να γίνει».

Πότε ξεκίνησε η διαμάχη

Το 1982, ένας 36άχρονος εκπαιδευτικός από το Surselvan, ο Μπερνάρντ Κατόμας, ανεβαίνει με προσοχή έναν παγωμένο δρόμο στη Ζυρίχη για να χτυπήσει την πόρτα του γλωσσολόγου Χάινριχ Σμιντ. Ο Κατόμας, γενικός γραμματέας της Lia Rumantscha -του μικρού φορέα προστασίας της γλώσσας- είχε πια καταλήξει: χωρίς μια κοινή μορφή, τα ρομανσικά θα έμεναν αιώνια διασπασμένα και ευάλωτα.

Ο Σμιντ, αν και γερμανόφωνος, είχε αφιερώσει τη ζωή του στο λεξικό των ρομανσικών και είχε ήδη στο μυαλό του ένα σχέδιο: μια «αρχή πλειοψηφίας», όπου η πιο διαδεδομένη μορφή λέξης ή γραφής ανάμεσα στα ιδιώματα θα κερδίζει. Έτσι γεννήθηκε η ιδέα του Rumantsch Grischun -της «γλώσσας των Γκριζόν»-, μια ενιαία γραπτή μορφή που θα πατούσε πάνω στα πέντε ιδιώματα, χωρίς να είναι κανένα.

Η «γλώσσα του 1%» αποκτούσε επιτέλους ένα πρόσωπο

Στα πρώτα χρόνια, η ατμόσφαιρα μύριζε πρωτοπορία. Μια μικρή ομάδα γλωσσολόγων στην Lia Rumantscha έφτιαχνε γραμματικές, λεξικά, όρους για τη σύγχρονη ζωή, με την αίσθηση ότι γράφουν μέλλον. Κυβερνητικά έγγραφα άρχισαν να μεταφράζονται στη νέα μορφή, οι επιγραφές στις δημόσιες υπηρεσίες δοκίμαζαν σιγά σιγά το Rumantsch Grischun, οι πιο αισιόδοξοι έβλεπαν σε αυτό ένα βήμα για να σταθεί η γλώσσα δίπλα στα γερμανικά, τα γαλλικά και τα ιταλικά σε ομοσπονδιακό επίπεδο. Το 1996, το κράτος άρχισε επίσημα να εκδίδει έγγραφα και σε Rumantsch Grischun. Φαινόταν σαν ένα μικρό θαύμα: η «γλώσσα του 1%» αποκτούσε επιτέλους ένα κοινό πρόσωπο.

Μόνο που για πολλούς αυτό το νέο πρόσωπο έμοιαζε ξένο, σχεδόν τεχνητό. Αν και κανείς δεν τους ρώτησε επίσημα, οι κάτοικοι των κοιλάδων άρχισαν να αντιλαμβάνονται ότι η «γλώσσα τους» είχε πλέον μια γραπτή μορφή που δεν μιλούσε κανείς στο σπίτι. Στην αρχή, οι δάσκαλοι είχαν διαβεβαιωθεί ότι το Rumantsch Grischun θα περιοριστεί σε επιγραφές και γραφειοκρατία.

Όμως η διοίκηση, βλέποντας την οικονομία κλίμακας, άρχισε τη δεκαετία του 2000 να χρηματοδοτεί σχολεία που θα δίδασκαν στη νέα κοινή μορφή. Τα παιδιά γύριζαν σπίτι με τετράδια γεμάτα λέξεις που «ακούγονταν λάθος» στα αυτιά των γονιών. Η γλώσσα του σχολείου και η γλώσσα της κουζίνας άρχισαν να αποκλίνουν.

Η αντίδραση δεν άργησε. Συγγραφείς και δάσκαλοι άρχισαν να καταγγέλλουν το Rumantsch Grischun ως «μπάσταρδο», «ευνουχισμένη γλώσσα», ακόμη και ως πράξη «γλωσσικού φόνου». Άρθρα παρομοίαζαν τις μεταρρυθμίσεις με ναζιστικές πρακτικές, μιλούσαν για «Kristallnacht» απέναντι στα ιδιώματα. Η ρητορική ήταν υπερβολική -και συχνά άδικη-, αλλά έδειχνε πόσο βαθιά είχε ταυτιστεί η γλώσσα με την αίσθηση του ανήκειν. Μια γλώσσα που μιλιέται από τόσο λίγους γίνεται σημαία∙ άρα κάθε απόπειρα να την «τακτοποιήσεις» μοιάζει σαν να της αφαιρείς κομμάτι της ψυχής της.

Η νίκη αυτή όμως είχε τίμημα

Το 2010, γονείς και τοπικοί παράγοντες ίδρυσαν το κίνημα Pro Idioms. Η βασική τους θέση ήταν απλή: καμία κεντρική αρχή δεν έχει δικαίωμα να επιβάλει κοινή μορφή σε μια γλώσσα που ιστορικά υπήρξε πολλαπλή. Χωριά ολόκληρα οργάνωσαν ψηφοφορίες για να αποφασίσουν αν το σχολείο θα διδάσκει στο παλιό ιδίωμα ή στο Rumantsch Grischun.

Από το 2011 έως το 2013, οι υποστηρικτές των ιδιωμάτων γυρνούσαν από κοινότητα σε κοινότητα, επιχειρηματολογώντας ότι η γλώσσα της μάνας και της γιαγιάς δεν μπορεί να αντικατασταθεί από μια υπερτοπική, «επαγγελματική» ρωμανσική για χάρη της διοίκησης. Οι περισσότερες σχολικές μονάδες που είχαν περάσει στο Rumantsch Grischun τελικά γύρισαν πίσω στο τοπικό ιδίωμα.

Η νίκη αυτή όμως είχε τίμημα. Οι διεθνείς εκδοτικοί οίκοι δίσταζαν πλέον να τυπώνουν ρομανσικά βιβλία σε έξι εκδοχές. Τα σχολικά εγχειρίδια έπρεπε να «σπάνε» ξανά σε πολλαπλές μορφές, τα κονδύλια να μοιράζονται σε πολύ μικρές αγορές.

Σήμερα, η κατάσταση μοιάζει με εύθραυστο συμβιβασμό: τα επίσημα έγγραφα, ο ιστότοπος και τα ραδιοφωνικά δελτία του ρομανσόφωνου ραδιοτηλεοπτικού φορέα είναι στο Rumantsch Grischun, αλλά οι τηλεοπτικές εκπομπές, η καθημερινή προφορική χρήση και τα περισσότερα σχολικά εγχειρίδια παραμένουν στα ιδιώματα. Η εφημερίδα La Quotidiana κυκλοφορεί με άρθρα σε έξι διαφορετικές μορφές της γλώσσας, ενώ οι διαφημίσεις είναι κυρίως στα γερμανικά - η αγορά μιλά εκεί όπου η ταυτότητα σιωπά.

Μέσα σε αυτή τη μικροκλίμακα, η γλώσσα λειτουργεί και ως «ασφαλής χώρος». Νεότεροι καλλιτέχνες, συγγραφείς, ακόμη και ράπερ, όπως το συγκρότημα Liricas Analas, χρησιμοποίησαν τα ρωμανσικά ως σκηνή όπου μπορείς να εκφραστείς χωρίς την πίεση της «μεγάλης» αγοράς.

Μια συγγραφέας που γράφει σε Vallader μιλά για την απόλαυση να «εφευρίσκει καινούριες λέξεις» για αντικείμενα της σύγχρονης ζωής. Η γλώσσα του περιθωρίου γίνεται εργαστήριο καινοτομίας. Ταυτόχρονα, αρκετοί απ’ αυτούς τους φορείς της αναγέννησης είναι πρώτης γενιάς ρομανσόφωνοι, όχι «γονιδιακοί» κληρονόμοι της γλώσσας. Η ταυτότητα δεν είναι μόνο καταγωγή, είναι και επιλογή.

Η τεχνητή νοημοσύνη μπαίνει κι αυτή στο παιχνίδι

Στο ενδιάμεσο, η τεχνητή νοημοσύνη μπαίνει κι αυτή στο παιχνίδι. Ο ρομανσόφωνος ραδιοσταθμός συνεργάζεται με γλωσσολόγους στη Ζυρίχη για να εκπαιδεύσουν συστήματα αυτόματης μετάφρασης, πρώτα για Rumantsch Grischun και τώρα για όλα τα ιδιώματα.

Για το μηχάνημα, η ύπαρξη μιας κοινής μορφής είναι ευκολία∙ για τους ανθρώπους, συχνά είναι απώλεια χρωμάτων. Κι όμως, χωρίς κάποια τυποποίηση, η γλώσσα κινδυνεύει να παραμείνει αποκομμένη από τον ψηφιακό κόσμο. Οι ίδιοι άνθρωποι που πολέμησαν το Rumantsch Grischun τώρα ζητούν από τον διεθνή οργανισμό τυποποίησης να αναγνωρίσει κάθε ιδίωμά τους ως ξεχωριστή «γλώσσα». Η μικροκλίμακα διεκδικεί θέση στον πλανητικό χάρτη.

Ίσως τελικά η μάχη για τη γλώσσα του 1% της Ελβετίας να μην είναι μόνο για τα ρομανσικά. Είναι ένα καθρέφτισμα του πώς οι μικρές κοινότητες προσπαθούν να επιβιώσουν σε μια εποχή όπου η κλίμακα, η ταχύτητα και η τυποποίηση δείχνουν ασταμάτητες. Ο Κατόμας το έθεσε σκληρά: οι μειονότητες τείνουν να αισθάνονται ταυτόχρονα μικρές και παντοδύναμες - και οι δύο αυταπάτες είναι επικίνδυνες.

Το δύσκολο είναι να βρεθεί η μέση γραμμή, εκεί όπου μια γλώσσα είναι αρκετά ενιαία για να μην χαθεί, αλλά αρκετά πολυφωνική για να παραμένει ζωντανή στα χωριά, στις κουζίνες, στις αυλές. Στις πλαγιές του Γκριζόν, αυτή η γραμμή δεν είναι ποτέ δεδομένη· επανασχεδιάζεται κάθε φορά που ένα παιδί μπαίνει στην τάξη, κάθε φορά που ένας ηλικιωμένος διορθώνει μια «λάθος» λέξη, κάθε φορά που κάποιος επιμένει να πει «εγώ» όπως το έμαθε από τον παππού του - και όχι όπως το θέλει η επιτροπή.