Όλοι αυτοί οι λαοί γνώριζαν τον τροχό αλλά δεν τον χρησιμοποίησαν; Εάν ναι, γιατί; Ή μήπως δεν τους ήταν πρακτικά χρήσιμος;
Η απουσία της χρήσης του τροχού στον πολιτισμό των Αζτέκων, των Ίνκας και των Μάγια αποτελεί ένα από τα πιο συχνά αναφερόμενα αρχαιολογικά «παράδοξα» της προκολομβιανής Αμερικής.
Οι πολιτισμοί αυτοί, αν και ανέπτυξαν εντυπωσιακά επιτεύγματα στην αρχιτεκτονική, τα μαθηματικά, την αστρονομία και την κοινωνική οργάνωση, φαίνεται πως δεν υιοθέτησαν την τεχνολογία του τροχού στην καθημερινότητά τους - ιδιαίτερα στη μεταφορά φορτίων ή ανθρώπων.
Η απουσία αυτή γεννά μια σειρά ερωτημάτων: Γνώριζαν τον τροχό, αλλά δεν τον χρησιμοποίησαν; Εάν ναι, γιατί; Ή μήπως δεν τους ήταν πρακτικά χρήσιμος;
Για να απαντήσουμε, πρέπει να εξετάσουμε συνδυαστικά ιστορικούς, τεχνολογικούς, γεωγραφικούς και κοινωνικούς παράγοντες.
Γνώριζαν περί του τροχού
Η άποψη ότι οι πολιτισμοί της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής δεν γνώριζαν τον τροχό δεν είναι ακριβής. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν ευρήματα που αποδεικνύουν πως είχαν κατανοήσει την αρχή λειτουργίας του.
Πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα παιδικά παιχνίδια των Μάγια και των Αζτέκων, στα οποία βρίσκουμε μικρές τροχοφόρες φιγούρες ζώων με άξονες και τροχούς. Τα παιχνίδια αυτά δείχνουν ότι η έννοια του τροχού ήταν γνωστή και κατανοητή, τουλάχιστον ως τεχνική αρχή. Το κρίσιμο ερώτημα είναι: Γιατί αυτή η τεχνογνωσία δεν αξιοποιήθηκε σε μεγαλύτερη κλίμακα;
Ένας από τους βασικούς παράγοντες που επηρέασαν τη μη χρήση του τροχού για μεταφορές είναι η απουσία μεγάλων κατοικίδιων ζώων, ικανών να σύρουν φορτία. Στην Ευρασία, ο τροχός αξιοποιήθηκε συνδυαστικά με ζώα όπως τα άλογα, τα βόδια και οι καμήλες.
Αυτά τα ζώα όχι μόνο διευκόλυναν τη μεταφορά ανθρώπων και εμπορευμάτων, αλλά και έδωσαν κίνητρο για την ανάπτυξη σχετικών τεχνολογιών (όπως άμαξες, κάρα, άροτρα κ.ά.).
Αντίθετα, στην προκολομβιανή Αμερική δεν υπήρχαν άλογα ή βόδια. Το μοναδικό σχετικό ζώο στη Νότια Αμερική ήταν η λάμα, η οποία όμως δεν μπορούσε να σύρει τροχοφόρα φορτία ούτε να χρησιμοποιηθεί ως υποζύγιο. Οι Ίνκας τη χρησιμοποιούσαν κυρίως ως ζώο φορτίου στην πλάτη.
Χωρίς ζώα έλξης, ο τροχός δεν είχε το ίδιο λειτουργικό πλεονέκτημα. Σε δύσβατα εδάφη, όπως οι Άνδεις ή τα δάση της Κεντρικής Αμερικής, η μεταφορά φορτίων με ανθρώπους αποδείχτηκε πιο αποτελεσματική από την προσπάθεια δημιουργίας τροχοφόρων μέσων που θα έπρεπε να σέρνονται με το χέρι.
Το ανάγλυφο των περιοχών που κατοικούσαν οι Μάγια, Ίνκας και Αζτέκοι ήταν ιδιαίτερα αντίξοο για τη χρήση τροχοφόρων.
Οι Ίνκας, για παράδειγμα, ανέπτυξαν ένα τεράστιο και εντυπωσιακά οργανωμένο δίκτυο δρόμων, γνωστό ως Qhapaq Ñan, το οποίο κάλυπτε χιλιάδες χιλιόμετρα μέσα από τα βουνά των Άνδεων. Οι δρόμοι αυτοί, όμως, είχαν απότομες ανηφόρες, σκαλοπάτια και γέφυρες από σχοινί - δυσλειτουργικοί για άμαξες ή τροχοφόρα οχήματα.
Τροπικά δάση και ανώμαλα εδάφη
Αντίστοιχα, οι Μάγια ζούσαν σε τροπικά δάση με ανώμαλο και συχνά υγρό έδαφος, το οποίο επίσης δεν ενδείκνυται για τη χρήση τροχών.
Σε περιοχές όπου το ανάγλυφο είναι ομαλό και υπάρχει χώμα ή άμμος (όπως σε πολλά μέρη της Μεσοποταμίας ή της Κεντρικής Ασίας), ο τροχός προσφέρει σαφές πλεονέκτημα. Στην Αμερική όμως, οι κλιματολογικές και γεωμορφολογικές συνθήκες δεν το επέτρεπαν εύκολα.
Οι λαοί της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής ανέπτυξαν άλλες λύσεις για τα προβλήματα μεταφοράς.
Οι Ίνκας, για παράδειγμα, χρησιμοποίησαν συστήματα ανθρώπινης μεταφοράς μέσω ειδικευμένων αγγελιοφόρων (chasquis) και ανέπτυξαν εξελιγμένες μεθόδους αποθήκευσης τροφίμων και εμπορευμάτων κατά μήκος του δικτύου δρόμων. Επίσης, κατασκεύασαν πεζογέφυρες και αποθήκες (qullqas) σε στρατηγικά σημεία.
Ο τροχός, λοιπόν, δεν ήταν «αναγκαίος» με τον ίδιο τρόπο που ήταν σε άλλους πολιτισμούς. Η κοινωνική και τεχνολογική οργάνωση μπορούσε να εξυπηρετήσει τις ανάγκες μεταφοράς χωρίς να απαιτεί μηχανικά μέσα.
Επεξεργασία υλικών υψηλής ακρίβειας
Η κατασκευή ενός τροχού απαιτεί όχι μόνο κατανόηση της φυσικής αρχής του κυλίνδρου, αλλά και επεξεργασία υλικών υψηλής ακρίβειας. Οι άξονες, τα έδρανα και η ισορροπία του συστήματος πρέπει να είναι σωστά ρυθμισμένα για να δουλέψει αποδοτικά.
Στην Ευρασία, η χρήση μετάλλων (μπρούντζου, σιδήρου) επέτρεψε την κατασκευή πιο ανθεκτικών αξόνων και υποστηρικτικών εξαρτημάτων.
Οι προκολομβιανοί πολιτισμοί, μολονότι επεξεργάζονταν μέταλλα, δεν χρησιμοποίησαν σίδηρο, και οι μεταλλουργικές τους τεχνικές δεν είχαν φτάσει το ίδιο επίπεδο μηχανικής ακρίβειας. Έτσι, ακόμα και αν είχαν την έννοια του τροχού, η μαζική εφαρμογή του σε οχήματα θα απαιτούσε τεχνολογικές προσαρμογές που ίσως θεωρήθηκαν πολύπλοκες ή περιττές.
Ένα άλλο ενδιαφέρον σημείο είναι ότι ο τροχός δεν συνδέθηκε στους Μάγια ή στους Αζτέκους με την έννοια της προόδου ή της πρακτικής χρησιμότητας, αλλά συχνά είχε συμβολικό χαρακτήρα.
Στην αστρονομία και το ημερολόγιο των Μάγια βλέπουμε έννοιες κυκλικού χρόνου, επαναλήψεων, και τροχών της μοίρας - όλα δείχνουν πως το σχήμα του κύκλου ήταν κατανοητό και ίσως ιερό. Ωστόσο, η μετάβαση από τον συμβολικό στον τεχνολογικό τροχό δεν έγινε.
Η προτεραιότητα των προκολομβιανών πολιτισμών ίσως δεν ήταν η μηχανοποίηση της εργασίας, αλλά η ιεραρχία, η θρησκευτικότητα, η γεωργική παραγωγή και η κατασκευή μνημειακών έργων. Ο τροχός, ως εργαλείο αποδοτικότητας, δεν ταίριαζε ίσως με την κοσμοθεωρία και τις πρακτικές τους.
Η απουσία της χρήσης του τροχού στους πολιτισμούς των Μάγια, Ίνκας και Αζτέκων δεν είναι αποτέλεσμα άγνοιας ή τεχνολογικής υστέρησης, αλλά προϊόν ενός συνόλου παραγόντων: Γεωμορφολογικοί περιορισμοί (βουνά, δάση, κλίμα), απουσία μεγάλων ζώων έλξης, περιορισμοί στη μεταλλουργία και τις υλικές κατασκευές και γενικότερα ένα διαφορετικό αξιακό σύστημα και κοσμοαντίληψη.
Το γεγονός ότι οι πολιτισμοί αυτοί πέτυχαν σπουδαία τεχνολογικά και κοινωνικά επιτεύγματα χωρίς τη χρήση του τροχού δείχνει την ευφυΐα και την προσαρμοστικότητά τους. Στην περίπτωση των Αζτέκων, Ίνκας και Μάγια, ο τροχός, απλώς, δεν είχε τον ίδιο ρόλο που είχε αλλού - και αυτό δεν είναι ένδειξη υστέρησης, αλλά διαφορετικής πορείας ανάπτυξης.