Η Εσθονή περφόρμερ-φαινόμενο δεν είναι ψυχοθεραπεύτρια, ούτε γκουρού. Είναι κλόουν που δημιουργε ένα πεδίο και μια παράσταση όπου τα σοβαρά επιτρέπεται να ειπωθούν χωρίς το βάρος της σοβαροφάνειας.
Η Eσθονή καλλιτέχνης και περφόρμερ Τζούλια Μάσλι ανήκει σε εκείνη τη σπάνια συνομοταξία καλλιτεχνών που μοιάζουν να έχουν ξεγλιστρήσει από κάποιο παράλληλο σύμπαν για να μας υπενθυμίσουν κάτι πρωταρχικό: ότι οι άνθρωποι, ακόμα κι όταν προσποιούνται τους αυτάρκεις, κουβαλούν θορύβους μέσα τους· και πως καμιά φορά το μόνο που χρειάζεται για να ακουστούν είναι μια παράλογη χειρονομία, ένα βλέμμα που δεν φοβάται το ευάλωτο, μια ερώτηση τόσο απλή ώστε να μοιάζει σχεδόν παιδική.
«Τι πρόβλημα έχετε εσείς;» ρωτάει τους θεατές η Μάσλι στα θέατρα του κόσμου, κρατώντας ένα χρυσό πόδι-μικρόφωνο, ντυμένη με υφάσματα που θυμίζουν θαλάσσιους ανέμους και ονειρικές τελετουργίες. Κι όμως, η ερώτηση αυτή –στην αφοπλιστική της λιτότητα– έχει ξεκλειδώσει πάνω από 1.500 ιστορίες ανθρώπων που, μέσα στο μισοσκόταδο ενός θεάτρου, τόλμησαν να ομολογήσουν τι είναι αυτό που τους βαραίνει.
Κλόουν με την ακριβή έννοια της λέξης
Η εσθονή περφόρμερ δεν είναι ψυχοθεραπεύτρια, ούτε γκουρού, ούτε κάποιο είδος δημόσιας «μάγισσας» που λύνει δεσμούς. Είναι κλόουν με την ακριβή έννοια της λέξης: ένα πλάσμα που δημιουργεί ένα σώμα παράλογο, μια γλώσσα που μοιάζει να προέρχεται από όνειρο, ένα πεδίο όπου τα σοβαρά επιτρέπεται να ειπωθούν χωρίς το βάρος της σοβαροφάνειας.
Στην παράστασή της, που ακούει στο παρατεταμένο και σχεδόν νευρώδες hahahahahahaha, η κωμωδία λειτουργεί σαν εργαλείο εξομολόγησης· όχι επειδή προσφέρει γέλιο, αλλά επειδή δίνει στους ανθρώπους ένα ασφαλές περιβάλλον όπου το αστείο και το τραγικό μπορούν να συνυπάρξουν χωρίς να αλληλοαναιρούνται.
Μια αίσθηση ταξιδιού στον χρόνο
Η ιδέα να ηχογραφούνται τα προβλήματα προέκυψε από τον σκηνοθέτη της, τον Κιμ Νομπλ, έναν καλλιτέχνη που γνωρίζει όσο λίγοι την ευθραυστότητα της ανθρώπινης κατάθεσης. Έτσι γεννήθηκε το ηχητικό αρχείο που πλέον αποτελεί τη ραδιοφωνική εκπομπή Illuminated: Problems with Julia Masli.
Όταν η Μάσλι άρχισε να ξανακούει αυτές τις φωνές, μίλησε για μια αίσθηση ταξιδιού στον χρόνο· σαν να ακουμπάς ένα σώμα καλά κρυμμένο πίσω από κάθε χειροκρότημα και κάθε μικρή σιωπή. Το υλικό δεν είναι απλώς μια συλλογή παραπόνων, μα ένας άτλαντας ανθρώπινης αγωνίας: χρήματα που δεν φτάνουν, αφεντικά που πνίγουν, απώλειες που ακόμα καίνε, μα πάνω απ’ όλα –και σχεδόν σε κάθε γωνιά του κόσμου– έρωτες που έσπασαν, έρωτες που δεν ήρθαν, και μια διάχυτη μοναξιά που ξεχειλίζει από τις χαραμάδες της καθημερινότητας.
Η παραγωγός της εκπομπής, η Ελληνοαμερικανίδα Τάλια Ογκουστίδης, μιλά για αμέτρητες φωνές που εξομολογούνται ότι νιώθουν μόνες· κι αυτή ακριβώς η παραδοχή ίσως εξηγεί γιατί η παράσταση έχει αποκτήσει μορφή τελετουργίας κοινότητας. Μέσα στο θέατρο, η πρώτη διστακτική εξομολόγηση λειτουργεί σαν σπίθα.
Από τη στιγμή που ένας άνθρωπος τολμά να μιλήσει, χτίζεται μια αόρατη γέφυρα που ενώνει όλους τους υπόλοιπους. Κι εκεί η δουλειά της Μάσλι αρνείται την κλασική ιεραρχία σκηνής και πλατείας: ο ένας βοηθά τον άλλον, ανεβαίνει στη σκηνή το ανθρώπινο με την αγνή του μορφή, χωρίς μανδύες και ρόλους.
Πώς μπορεί ένας κλόουν να «διορθώσει» ένα πρόβλημα;
Υπήρξαν βραδιές όπου οι θεατές έδωσαν νερό σε έναν διψασμένο άγνωστο, καραμέλες για τον πονόλαιμο, κουράγιο σε έναν άνθρωπο που κατέρρεε μπροστά τους. Άλλες νύχτες, η γενναιοδωρία κλιμακώθηκε σχεδόν στο απίστευτο: μια δωρεά χρημάτων για κάποιον που ζητούσε βοήθεια για την έμφυλη μετάβασή του· άνθρωποι που έκοψαν τούφες από τα μαλλιά τους για να στηρίξουν κάποιον που παραπονιόταν για τη φαλάκρα του. Αυτές οι χειρονομίες μοιάζουν μικρές, αλλά στην ατμόσφαιρα της παράστασης φαντάζουν σαν θαύματα που γεννήθηκαν από μια συνθήκη κοινής ευθραυστότητας.
Και ύστερα υπάρχουν οι στιγμές όπου το πρόβλημα είναι υπερβολικά μεγάλο, σχεδόν αδιαχείριστο. Σε μια πρόσφατη παράσταση στο Λος Άντζελες, κάποιος είπε ότι έχασε το σπίτι του στις φωτιές. Πώς μπορεί ένας κλόουν να «διορθώσει» κάτι τέτοιο; Η Μάσλι δεν προσφέρει λύση· προσφέρει σύνδεση. Ρώτησε το κοινό αν έχει βιώσει κάτι παρόμοιο. Τρεις άνθρωποι σηκώθηκαν κι έκλαιγαν μαζί, αγγίζοντας ο ένας τον άλλον σαν να αναγνώριζαν στο πρόσωπο του διπλανού τους ένα παλιό τραύμα. Δεν λύθηκε τίποτα· όμως υπήρξε μια κοινή ανάσα, μια μικρή ρήξη στη μοναξιά.
Αυτή η «θεραπεία» δεν στηρίζεται σε τεχνικές ή ρητορικές στρατηγικές. Γεννιέται από τη σχεδόν παιδική αφέλεια του χαρακτήρα της Μάσλι, που λειτουργεί ως καταλύτης. Η ίδια συχνά σχολιάζει ότι το να ακούει τι περνούν οι άλλοι τη βοηθά να ξεφεύγει από το δικό της μυαλό, από τις δικές της σκοτεινές πτυχές. Αυτό που μοιάζει παράσταση μετατρέπεται σε μια κοινή συμφωνία: αρκεί μια ερώτηση, ένα βλέμμα χωρίς ειρωνεία, και μια ομάδα αγνώστων μπορεί να βιώσει για λίγα λεπτά πως δεν πορεύεται μόνη...