Ένας επίκουρος καθηγητής και ερευνητής της τεχνητής νοημοσύνης είναι ο άνθρωπος που ανέλαβε να μελετήσει και να οργανώσει μια ΑΙ εφαρμογή με θέμα την διατήρηση των μαρτυριών των επιζώντων του Ολοκαυτώματος.
Στο υπόγειο του Μουσείου Ολοκαυτώματος του Ιλινόι, κάτω από ένα πορτρέτο του Ελί Βιζέλ και τη φράση «Πρέπει πάντα να παίρνουμε θέση», βρίσκεται μια αίθουσα που θυμίζει ταυτόχρονα ιερό και εργαστήριο.
Εκεί, μέσα στο ημίφως, προβάλλεται το ολόγραμμα του Σαμ - ενός ηλικιωμένου άνδρα με χακί παντελόνι και γαλάζιο πουκάμισο, που απαντά σε ερωτήσεις των επισκεπτών για τη ζωή του πριν, κατά τη διάρκεια και μετά το Ολοκαύτωμα.
Ο Σαμ έχει πεθάνει εδώ και χρόνια, αλλά ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης συνεχίζει να δίνει φωνή στις μαρτυρίες του, επιλέγοντας κάθε φορά την πιο κατάλληλη απάντηση μέσα από εκατοντάδες ώρες καταγεγραμμένων συνεντεύξεων.
Έργο που αγγίζει τα όρια του μεταφυσικού
Το έργο αυτό - Dimensions in Testimony - είναι το αποτέλεσμα δεκαετιών συλλογής μαρτυριών από το USC Shoah Foundation, που ίδρυσε ο Στίβεν Σπίλμπεργκ μετά την ταινία Schindler’s List, και η σκηνή αυτή, όσο συγκινητική κι αν φαίνεται, αγγίζει τα όρια του μεταφυσικού: είναι η στιγμή όπου η μνήμη του Ολοκαυτώματος εισέρχεται στην εποχή της τεχνητής αιωνιότητας.
Ο Μπεν Λι, επίκουρος καθηγητής στην Information School του Πανεπιστημίου της Ουάσινγκτον και ερευνητής της τεχνητής νοημοσύνης, είναι ο άνθρωπος που ανέλαβε να μελετήσει και να οργανώσει την εφαρμογή αυτής της τεχνολογίας στη διατήρηση των μαρτυριών των επιζώντων. Ο Λι δεν είναι ένας απλός ειδικός στους αλγορίθμους ή στις βάσεις δεδομένων· είναι ένας επιστήμονας που κουβαλά ένα βαθιά προσωπικό κίνητρο.
Η γιαγιά του, Ρίτα Σορ, επιζήσασα του Άουσβιτς-Μπίρκεναου, ήταν η μοναδική από την οικογένειά της που επέζησε του στρατοπέδου. Για δεκαετίες, μιλούσε δημόσια για την εμπειρία της, έγραφε, ηχογραφούσε και βιντεοσκοπούσε τη μαρτυρία της, αφήνοντας πίσω της ένα τεράστιο αρχείο: συνεντεύξεις, επιστολές, χειρόγραφα και βιντεοσκοπημένες αφηγήσεις συνολικής διάρκειας δεκάδων ωρών. Η ιστορία της γιαγιάς του έγινε η πρώτη ύλη της δικής του αποστολής: να διερευνήσει αν η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να γίνει ο φορέας μιας μνήμης που δεν θα ξεθωριάσει ποτέ.
Ο Λι πέρασε χρόνια ερευνώντας πώς τα ψηφιακά αρχεία μπορούν να διατηρήσουν όχι μόνο πληροφορίες, αλλά και εμπειρίες. Ως ειδικός στην αναζήτηση και ανάλυση δεδομένων μεγάλης κλίμακας, στράφηκε σταδιακά από την καθαρή τεχνική έρευνα προς τη διαχείριση της συλλογικής μνήμης. Όταν βρέθηκε για πρώτη φορά στο ολογραφικό θέατρο του Μουσείου του Ιλινόι, περιγράφει την εμπειρία σαν να «μιλούσε με τους νεκρούς».
Ο Σαμ, το ολόγραμμα που στεκόταν απέναντί του, δεν ήταν απλώς μια προσομοίωση· ήταν το αποτύπωμα μιας ολόκληρης ζωής, μια προσπάθεια να διατηρηθεί ο άνθρωπος μέσα από τη φωνή του. Το έργο Dimensions in Testimony του θύμισε το δικό του αρχείο: τις κασέτες της Ρίτας, τα χειρόγραφά της, τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες των συγγενών της από τη Γαλικία. Ανάμεσά τους, ένα έγγραφο του 1950 προς την Αστυνομία του Μονάχου, όπου κατήγγειλε τα εγκλήματα ενός αξιωματικού των SS, και ένα πακέτο 613 σελίδων με αλληλογραφία για την αποζημίωσή της από το γερμανικό κράτος. Αυτά τα τεκμήρια έγιναν για τον Λι όχι απλώς αντικείμενα μελέτης, αλλά η αφετηρία ενός νέου είδους μνήμης: της ψηφιακής μαρτυρίας.
Η τεχνολογία που χρησιμοποιεί το μουσείο δεν είναι απλώς ένα ολόγραμμα. Πρόκειται για ένα περίπλοκο σύστημα τεχνητής νοημοσύνης που έχει εκπαιδευτεί πάνω σε χιλιάδες ερωταποκρίσεις επιζώντων, ώστε να μπορεί να «αναγνωρίζει» ερωτήσεις και να επιλέγει τη σωστή απάντηση. Οι επισκέπτες ρωτούν και οι επιζώντες απαντούν - έστω και μέσα από την επεξεργασία ενός αλγορίθμου. Η ψευδαίσθηση του διαλόγου λειτουργεί συγκλονιστικά, ιδιαίτερα για τους μαθητές που αντικρίζουν για πρώτη φορά έναν άνθρωπο του Ολοκαυτώματος να τους μιλά.
Ο Μπεν Λι βλέπει σ’ αυτό μια πράξη δικαιοσύνης: «Κάθε φορά που ένας νέος άνθρωπος ρωτά έναν επιζώντα, ακόμη κι αν είναι ολογραφικός, το Ολοκαύτωμα παραμένει ζωντανό», έχει πει. Ωστόσο, ο ίδιος παραδέχεται και τον κίνδυνο: η ακινησία που κρύβεται πίσω από τη διαρκή επανάληψη. Οι φωνές αυτές εγκλωβίζονται σε μια αιώνια επαναφορά των ίδιων απαντήσεων, σαν να έχουν καταδικαστεί να αφηγούνται για πάντα τα ίδια γεγονότα.
Ο ίδιος ο Λι έχει γράψει πως αυτή η μορφή «τεχνητής αθανασίας» μπορεί να μετατρέψει τη μαρτυρία σε λούπα: «Ο Σαμ, όπως και η γιαγιά μου, επαναλαμβάνουν τις ίδιες φράσεις. Και όμως, στη ζωή, η επανάληψη είναι ανθρώπινη, εύθραυστη· στη μηχανή γίνεται παγίδα.» Η αμφιβολία, η σιωπή, το ράγισμα της φωνής - αυτά που κάνουν μια μαρτυρία αυθεντική - εξαφανίζονται μέσα στη σταθερότητα του ψηφιακού λόγου. Για τον Λι, το ερώτημα δεν είναι αν μπορούμε να μιλήσουμε ξανά με τους νεκρούς, αλλά αν μπορούμε να το κάνουμε χωρίς να τους στερήσουμε την ανθρώπινη υπόσταση.
Παρά τις επιφυλάξεις, το έργο του και η δουλειά οργανισμών όπως το USC Shoah Foundation ή το Museum of Jewish Heritage έχουν ανοίξει έναν νέο δρόμο στη μνήμη του Ολοκαυτώματος. Σε μουσεία των Ηνωμένων Πολιτειών, της Ευρώπης και του Καναδά, οι επισκέπτες μπορούν να συνομιλήσουν με ολογραφικούς επιζώντες, να περιηγηθούν εικονικά σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ή να μιλήσουν με «ανανεωμένες» εκδοχές επιζώντων, των οποίων τα πρόσωπα έχουν τεχνητά επαναφερθεί στη νεανική τους μορφή.
Οι αντιδράσεις ποικίλουν
Οι αντιδράσεις ποικίλουν. Οι ιστορικοί τονίζουν τον παιδαγωγικό ρόλο της τεχνολογίας, ενώ οι επικριτές μιλούν για μια επικίνδυνη «ψηφιακή εκδοχή του θεάματος». Αλλά ο Μπεν Λι υπενθυμίζει ότι το δίλημμα είναι αναπόφευκτο: «Αν δεν επινοήσουμε νέους τρόπους να θυμόμαστε, θα ξεχάσουμε».
Η προσωπική του σχέση με τη μνήμη είναι γεμάτη αντιφάσεις. Η Ρίτα, στα τελευταία της χρόνια, άρχισε να ξεχνά. Οι αφηγήσεις της επαναλαμβάνονταν, οι λεπτομέρειες χάνονταν. Στα βίντεο που την τράβηξε ο ίδιος, οι ίδιες ιστορίες ξαναρχίζουν ξανά και ξανά. Για εκείνον, όμως, αυτή η φθορά δεν ήταν απώλεια· ήταν η απόδειξη της ζωής.
Στο αρχείο της βρήκε τις πιο συγκλονιστικές στιγμές όχι στα οργανωμένα ντοκουμέντα, αλλά στα σπασμένα λόγια, στα κενά, στα σημεία όπου η σιωπή είχε το βάρος της μνήμης. «Η μνήμη είναι πάντα προβληματική, συνήθως απατηλή, κάποιες φορές προδοτική», έγραφε ο ιστορικός Γιόζεφ Χάιμ Γερουσαλμί. Ο Λι δείχνει να συμφωνεί· θεωρεί ότι η τεχνητή νοημοσύνη δεν μπορεί να αντικαταστήσει τη φθαρτότητα του ανθρώπου, μόνο να τη μιμηθεί.
Η αποστολή του, λοιπόν, δεν είναι να χαρίσει αθανασία στους επιζώντες, αλλά να παρατείνει τη ζωντάνια της μνήμης τους. Ο ίδιος έχει γράψει πως «η τεχνολογία δεν μπορεί να κάνει τους νεκρούς να ζήσουν ξανά, αλλά μπορεί να μας θυμίσει πώς ήταν να τους ακούμε». Ο στόχος του δεν είναι η κατάψυξη του χρόνου, αλλά η συνέχειά του - η διατήρηση του νήματος που συνδέει τις γενιές. Η Ρίτα, που στα εβδομήντα της έκανε το Μπατ Μιτσβά που δεν πρόλαβε ποτέ ως παιδί, έγραψε τότε: «Αποδέχομαι τις αντιθέσεις της ιστορίας μου με λύπη και χαρά. Στην υγειά της ζωής». Αυτή η φράση συνοψίζει το νόημα του έργου του εγγονού της.
Σήμερα, ο Μπεν Λι, από το γραφείο του στο Σιάτλ, όπου διδάσκει στο Πανεπιστήμιο της Ουάσινγκτον, συνεχίζει να ερευνά πώς η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να λειτουργήσει όχι ως αντικαταστάτης της μνήμης, αλλά ως φορέας της. Τα άρθρα του έχουν δημοσιευτεί στο The New Republic, το Wired, το Gawker, το Current Affairs και σύντομα στο Bennington Review. Στο κέντρο κάθε άρθρου του επανέρχεται η ίδια εμμονή: πώς μπορεί να διασωθεί η ανθρώπινη εμπειρία μέσα σ’ έναν κόσμο όπου οι φωνές πεθαίνουν, αλλά οι μηχανές θυμούνται.
Στο υπόγειο του Μουσείου του Ιλινόι, το ολόγραμμα του Σαμ συνεχίζει να απαντά στις ίδιες ερωτήσεις, ξανά και ξανά. Κάποιοι βλέπουν σε αυτό το μέλλον της μνήμης. Ο Μπεν Λι, πιο ταπεινά, βλέπει την ανάγκη να θυμόμαστε ότι το παρελθόν δεν είναι δεδομένο - είναι κάτι που πρέπει να ξανακερδίζουμε κάθε φορά που το προφέρουμε. Και κάθε φορά που μια φωνή, έστω κι ολογραφική, μιλά για το Άουσβιτς, η λήθη χάνει λίγο από την εξουσία της.