Μια ηφαιστειακή έκρηξη βύθισε την Αενάρια πριν από σχεδόν 2.000 χρόνια. Σήμερα, υποβρύχιες περιηγήσεις και συνεχιζόμενες ανασκαφές φέρνουν τη συναρπαστική ιστορία της Ίσκια ξανά στην επιφάνεια.
Στον κόλπο της Νάπολης, ανάμεσα στις λαμπερές ακτές της Ίσκια και στους μύθους της Μεσογείου, κρύβεται μια ξεχασμένη αλλά σαγηνευτική ιστορία: αυτή της Aenaria, της βυθισμένης πόλης που αναδύεται μέσα από το θαλάσσιο μυστήριο και την αρχαιολογική αναζήτηση. Κάτω από τα ήρεμα νερά της περιοχής Cartaromana, πολύ κοντά στο εντυπωσιακό Κάστρο των Αραγωνέζων, βρίσκονται τα ερείπια ενός αρχαίου οικισμού, ο οποίος για αιώνες έμενε χαμένος - έως ότου ήρθε ξανά στο φως μέσω της επιστήμης, της τεχνολογίας και του ανθρώπινου πάθους για το παρελθόν.
Η Aenaria δεν είναι απλώς ένας βυθισμένος οικισμός. Είναι ένα πολιτιστικό σύμβολο, μια πύλη στο ρωμαϊκό παρελθόν της Ίσκια, που ρίχνει φως στις εμπορικές, στρατηγικές και πολιτικές διαστάσεις του νησιού κατά την αρχαιότητα. Οι πρώτες αναφορές στο όνομα "Aenaria" απαντώνται ήδη από τη ρωμαϊκή εποχή, με ετυμολογική σύνδεση στο έπος της Αινειάδας του Βιργιλίου και τον ήρωα Αινεία, γεγονός που προσδίδει στο όνομα έναν μυθικό χαρακτήρα. Όμως πέρα από τους θρύλους, οι αρχαιολογικές ενδείξεις καταγράφουν μια ενεργή, ζωντανή κοινότητα, που άνθησε και έπειτα χάθηκε, βυθισμένη κυριολεκτικά στα βάθη του χρόνου.
Τι συνέβη λοιπόν; Γύρω στο 180 μ.Χ. το ηφαίστειο Κρετάιο εξερράγη και οι επακόλουθες σεισμικές δονήσεις βύθισαν τη ρωμαϊκή πόλη-λιμάνι Αενάρια κάτω από τη θάλασσα.
Τουλάχιστον, αυτό πιστεύουν οι αρχαιολόγοι ότι συνέβη. Σε αντίθεση με την έκρηξη του Βεζούβιου το 79 μ.Χ. -που καταγράφηκε από τον Πλίνιο τον Νεότερο λίγες ώρες πριν καταστρέψει την Πομπηία- δεν υπάρχουν αρχεία για την έκρηξη και πολύ λίγα έχουν γραφτεί για τον ίδιο τον οικισμό.
Για σχεδόν 2.000 χρόνια δεν υπήρχε κανένα φυσικό ίχνος του. Τα ερείπια βρισκόταν βυθισμένα στον κόλπο της Καρταρομάνα, κρυμμένα για αιώνες κάτω από στρώματα ιζημάτων και ηφαιστειακού υλικού.
Τα πρώτα στοιχεία για την ύπαρξή του εμφανίστηκαν το 1972, όταν δύο δύτες βρήκαν θραύσματα κεραμικών της ρωμαϊκής εποχής και δύο ράβδους μολύβδου στα ανοικτά της ανατολικής ακτής της Ίσκια. Η ανακάλυψη κέντρισε το ενδιαφέρον των αρχαιολόγων, αλλά η έρευνα που ακολούθησε, υπό την ηγεσία του τοπικού ιερέα Don Pietro Monti και του αρχαιολόγου Giorgio Buchner, δεν απέδωσε κανένα αποτέλεσμα. Οι αρχές απέκλεισαν τον κόλπο. Η υπόθεση παρέμεινε σε εκκρεμότητα για σχεδόν 40 χρόνια.
Ένα σημαντικό επίτευγμα της υποθαλάσσιας αρχαιολογίας
Η ανακάλυψη της Aenaria συνιστά ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα της υποθαλάσσιας αρχαιολογίας στην Ιταλία τις τελευταίες δεκαετίες. Η περιοχή της Cartaromana είχε εδώ και χρόνια απασχολήσει τους ντόπιους και τους ερευνητές λόγω των παράξενων λιθοδομών που φαίνονταν κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, ιδιαίτερα τις ηλιόλουστες ημέρες.
Το 2009, μια συντονισμένη έρευνα από την ιταλική αρχαιολογική υπηρεσία και το Centro Studi Pithecusa επιβεβαίωσε με τη χρήση σόναρ και υποβρύχιων ρομπότ την ύπαρξη ενός οργανωμένου οικισμού, με σαφή αστικά χαρακτηριστικά.
Οι ανασκαφές έφεραν στο φως τμήματα κτιρίων, θεμέλια από αποθήκες και εργαστήρια, τείχη λιμανιού, κίονες, ακόμα και δεξαμενές για την επεξεργασία μετάλλων.
Η ύπαρξη μεταλλουργικών εργαστηρίων είναι απόδειξη της βιοτεχνικής δραστηριότητας της πόλης και δείχνει ότι η Aenaria δεν ήταν απλώς ένας μικρός παραθαλάσσιος οικισμός, αλλά πιθανότατα ένας σημαντικός εμπορικός κόμβος, που εξυπηρετούσε τις ανάγκες του ρωμαϊκού στόλου και της τοπικής αγοράς.
Ένα από τα πιο εντυπωσιακά ευρήματα είναι η ύπαρξη λιμενικών εγκαταστάσεων που φαίνεται να είχαν αναπτυχθεί στρατηγικά ώστε να παρέχουν προστασία στα πλοία από τους ανέμους του Τυρρηνικού πελάγους.
Η μορφολογία του βυθού αποκαλύπτει μια οργανωμένη χρήση του χώρου, με θαλάσσια τείχη, κυματοθραύστες και αποβάθρες, που μαρτυρούν έναν προηγμένο σχεδιασμό για την εποχή.
Η Aenaria φαίνεται πως είχε αναπτυχθεί κατά την ύστερη Ρωμαϊκή περίοδο (πιθανόν ανάμεσα στον 1ο αιώνα π.Χ. και τον 4ο μ.Χ.), ενώ η καταστροφή της σχετίζεται άμεσα με ηφαιστειακή δραστηριότητα.
Στη συνέχεια, το 2011, παθιασμένοι ντόπιοι ναυτικοί ξανάνοιξαν την ανασκαφή, αυτή τη φορά σκάβοντας στον βυθό της θάλασσας.
Σύντομα, κατάφεραν να επιβεβαιώσουν ότι 2 μέτρα κάτω από τον ηφαιστειακό βυθό του κόλπου βρισκόταν τα ερείπια μιας τεράστιας ρωμαϊκής αποβάθρας. Περαιτέρω ανασκαφές αποκάλυψαν νομίσματα, αμφορείς, ψηφιδωτά, παραθαλάσσιες βίλες και τα ξύλινα συντρίμμια ενός πλοίου.
Η αρχαιολογική σημασία της Aenaria δεν περιορίζεται μόνο στην τεκμηρίωση μιας χαμένης πόλης. Το γεγονός ότι πρόκειται για υποθαλάσσιο αρχαιολογικό πάρκο την καθιστά ιδιαίτερη περίπτωση στη Μεσόγειο.
Σήμερα, η περιοχή προστατεύεται και παρακολουθείται από τους αρμόδιους θεσμούς, και έχουν ξεκινήσει προγράμματα βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης με στόχο την ανάδειξη της ιστορίας και την ενίσχυση του καταδυτικού τουρισμού.
Εξειδικευμένοι ξεναγοί προσφέρουν πλέον οργανωμένες καταδύσεις στο υποθαλάσσιο τοπίο, όπου οι επισκέπτες μπορούν να δουν από κοντά τα αρχαία κατάλοιπα, με σεβασμό στον χώρο και τη φύση.
Παράλληλα, προωθείται η δημιουργία ψηφιακών αναπαραστάσεων της Aenaria, με τη βοήθεια 3D μοντέλων και εικονικής πραγματικότητας, ώστε οι επισκέπτες που δεν μπορούν να καταδυθούν να έχουν μια πλήρη, πολυαισθητηριακή εμπειρία της βυθισμένης πολιτείας.
Το εκπαιδευτικό και πολιτιστικό δυναμικό αυτών των εφαρμογών είναι τεράστιο, ιδιαίτερα για τους νέους και τα σχολεία.
Πράγματι, όπως σημειώνει το σχετικό ρεπορτάζ του BBC, κάθε μέρα στον κόλπο της Καρταρομάνα, κολυμβητές βουτούν από τα βράχια και ιστιοφόρα με δύτες και τον σχετικό εξοπλισμό λικνίζονται στα κύματα της Μεσογείου.
«Οι περισσότεροι ντόπιοι το γνωρίζουν, χάρη στους [αρχαιολόγους]», λέει μλώντας στο βρετανικό δίκτυο η τοπική ξεναγός Marianna Polverino. «Αλλά δεν είναι πολλοί οι επισκέπτες που γνωρίζουν την ύπαρξη της Αενάριας ή ότι μπορείς να την επισκεφθείς».
Κατά τη διάρκεια των μηνών που είναι ενεργός ο χώρος, οι περίεργοι επισκέπτες μπορούν να κάνουν εκδρομές με σκάφος με γυάλινο πάτο, καθώς και καταδύσεις με αναπνευστήρα και εξερευνήσεις με καταδυτικό εξοπλισμό, για να δουν από κοντά τα ερείπια.
Όλες οι περιηγήσεις ξεκινούν με την προβολή ενός βίντεο 3D στο μικρό αμφιθέατρο της συνεταιριστικής εταιρείας, όπου εκτίθενται αντικείμενα από τον χώρο κάτω από γυάλινο δάπεδο, τοποθετημένα πάνω σε ένα στρώμα άμμου που θυμίζει τον βυθό της θάλασσας.
Τα παπούτσια των επισκεπτών πατούν πάνω σε αμφορείς, λυχνάρια, συστάδες πλακιδίων opus spicatum με σχέδιο ψαροκόκαλο– ένα σχέδιο πλακιδίων που συναντάται συνήθως στα αρχαία ρωμαϊκά καταστήματα.
Το βίντεο – με ένα υποβρύχιο που καταλήγει σε μια ψηφιακά ανακατασκευασμένη Αενάρια – είναι προσανατολισμένο στα παιδιά, αλλά συναρπάζει και τους ενήλικες.
Η Aenaria δεν αποτελεί μόνο μια γοητευτική πτυχή του αρχαίου κόσμου, αλλά και έναν καθρέφτη του πώς η φύση και ο άνθρωπος συνυπάρχουν, συγκρούονται και αλληλεπιδρούν μέσα στον χρόνο. Η βύθιση της πόλης είναι μια υπενθύμιση της δύναμης των γεωλογικών δυνάμεων, αλλά και της ευθραυστότητας του ανθρώπινου πολιτισμού. Παράλληλα, η ανακάλυψή της φέρνει στην επιφάνεια τη διαρκή ανάγκη για έρευνα, διατήρηση και αξιοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς.
Η σύγχρονη Ίσκια, πέρα από τις ιαματικές πηγές, τις παραλίες και την κοσμοπολίτικη αύρα της, κρύβει στις ρίζες της το αποτύπωμα του αρχαίου κόσμου. Με την Aenaria, η ιστορία του νησιού συνδέεται με τη θάλασσα, το εμπόριο, τη μεταλλουργία και τη ρωμαϊκή παρουσία. Είναι ένα κομμάτι ενός μεγαλύτερου παζλ που περιλαμβάνει τις Πιθηκούσσες των Ελλήνων αποίκων, το μεσαιωνικό Κάστρο των Αραγωνέζων, και τους αιώνες της ηφαιστειακής μεταμόρφωσης.
Σήμερα, η Aenaria μας διδάσκει πως η ιστορία δεν τελειώνει με την καταστροφή. Μπορεί να παραμένει σιωπηλή για αιώνες, κρυμμένη κάτω από τα κύματα, αλλά περιμένει την κατάλληλη στιγμή για να ειπωθεί ξανά. Και όταν αυτό συμβαίνει, δεν αποτελεί απλώς παρελθόν, αλλά γίνεται κομμάτι του παρόντος μας και οδηγός για το μέλλον. Στη συνάντηση της αρχαιολογίας, της τεχνολογίας και του πολιτιστικού τουρισμού, η Aenaria αποτελεί πρότυπο για το πώς μπορούμε να «αναστήσουμε» το παρελθόν χωρίς να το παραβιάζουμε.