Παρά τη φαινομενική του απλότητα, η προέλευσή του εθίμου παραμένει ασαφής και πολυσχιδής, με τέσσερις βασικές θεωρίες να διεκδικούν την ιστορική του πατρότητα.
Κάθε μέσα του Δεκέμβρη, σε γραφεία, σχολεία, οικογενειακά τραπέζια και φιλικές παρέες, το ίδιο μικρό τελετουργικό επαναλαμβάνεται: ο καθένας τραβά ένα όνομα, αγοράζει ένα δώρο και το προσφέρει χωρίς να αποκαλύψει την ταυτότητά του μέχρι την καθορισμένη στιγμή.
Το Secret Santa —γνωστό αλλού ως Kris Kringle, Kris Kindle ή Wichteln— έχει εξελιχθεί σε ένα από τα πιο διαδεδομένα χριστουγεννιάτικα έθιμα της σύγχρονης καθημερινότητας. Παρά τη φαινομενική του απλότητα, η προέλευσή του παραμένει ασαφής και πολυσχιδής, με τέσσερις βασικές θεωρίες να διεκδικούν την ιστορική του πατρότητα, καθεμία φωτίζοντας διαφορετικές πτυχές της ανώνυμης προσφοράς και της χαράς του δώρου.
Ο Κρυφός Αη Βασίλης του Κάνσας
Η πρώτη εκδοχή μεταφέρει την απαρχή του εθίμου στην Αμερική του ύστερου 20ού αιώνα και συνδέεται με μια σχεδόν μυθιστορηματική προσωπική διαδρομή. Το 1971, ο Larry Dean Stewart, ένας άστεγος άνδρας, χωρίς χρήματα και προοπτική, βρέθηκε σε ένα μικρό εστιατόριο του Κάνσας σκεπτόμενος να κλέψει ένα γεύμα. Αντί γι’ αυτό, ο ιδιοκτήτης τού έδωσε ένα χαρτονόμισμα των 20 δολαρίων. Η απροσδόκητη αυτή πράξη καλοσύνης χαράχτηκε βαθιά στη μνήμη του. Χρόνια αργότερα, όταν η ζωή τον έφερε στην αντίθετη άκρη της κοινωνικής κλίμακας και τον έκανε εκατομμυριούχο, αποφάσισε να «επιστρέψει» εκείνο το δώρο με τρόπο ανώνυμο.
Από το 1979 και για περισσότερα από είκοσι πέντε χρόνια, μοίραζε χρήματα σε αγνώστους στους δρόμους των Ηνωμένων Πολιτειών, χωρίς κάμερες, χωρίς αναγνώριση, μόνο με την πρόθεση να μεταδώσει την ίδια αίσθηση απρόσμενης βοήθειας που είχε βιώσει. Η ταυτότητά του αποκαλύφθηκε μόνον όταν αρρώστησε σοβαρά, ώστε να παρακινήσει κι άλλους να συνεχίσουν. Για όσους υποστηρίζουν αυτή τη θεωρία, το Secret Santa δεν είναι τίποτε άλλο από τη λαϊκή, εκλαϊκευμένη μορφή αυτής της ανώνυμης φιλανθρωπίας.
Από τον Αγιο Νικόλαο στην Σουηδία
Η δεύτερη θεωρία μετατοπίζει τον φακό πολλούς αιώνες πίσω, στον 4ο αιώνα μ.Χ., και συνδέει το έθιμο με τη χριστιανική παράδοση της μυστικής ελεημοσύνης. Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή, ο Αγιος Νικόλαος, ένας επίσκοπος στην Μύρα της Τουρκίας, γνωστός για τη γενναιοδωρία του, συνήθιζε να προσφέρει δώρα κρυφά, κυρίως σε ανθρώπους που ντρέπονταν να ζητήσουν βοήθεια. Η πιο διάσημη ιστορία τον θέλει να ρίχνει σακούλες με χρυσά νομίσματα από το παράθυρο ενός φτωχού πατέρα, ώστε να εξασφαλιστεί η προίκα των τριών θυγατέρων του. Η ανωνυμία ήταν ουσιώδες στοιχείο της πράξης: το δώρο έπρεπε να λειτουργήσει ως λύση, όχι ως μέσο προβολής. Σε αυτή την ανάγνωση, το Secret Santa εμφανίζεται ως κοσμική συνέχεια μιας θρησκευτικής ηθικής, όπου η αξία της προσφοράς ενισχύεται από την απουσία προσωπικού οφέλους.
Η τρίτη εκδοχή έχει βορειοευρωπαϊκή καταγωγή και αντλεί από τη λαϊκή παράδοση της Σκανδιναβίας. Στη Σουηδία και γενικότερα στον σκανδιναβικό χώρο, υπήρχε από παλιά το έθιμο του Julklapp, της «χριστουγεννιάτικης χτυπητής». Κάποιος άφηνε ένα δώρο στο κατώφλι ενός σπιτιού, χτυπούσε την πόρτα και εξαφανιζόταν πριν προλάβει να τον δει ο παραλήπτης.
Το στοιχείο του παιχνιδιού, της ταχύτητας και της μικρής αδρεναλίνης ήταν εξίσου σημαντικό με το ίδιο το δώρο. Παρόμοιες πρακτικές συναντώνται και στη γερμανική παράδοση, όπου το Wichteln συνδέεται με μυθικά πλάσματα που βοηθούν τον Άγιο Βασίλη, διατηρώντας την ανωνυμία. Εδώ, το Secret Santa εμφανίζεται ως κοινωνικό παιχνίδι, μια τελετουργία που ενισχύει τη συνοχή της κοινότητας μέσω της έκπληξης και της μυστικότητας.
Όλα ξεκίνησαν από το Reddit;
Η τέταρτη θεωρία είναι η πιο σύγχρονη και ίσως η πιο τεκμηριωμένη ως προς τη μαζική διάδοση του εθίμου. Το 2009, ένας χρήστης της διαδικτυακής πλατφόρμας Reddit πρότεινε μια παγκόσμια ανταλλαγή χριστουγεννιάτικων δώρων ανάμεσα σε αγνώστους. Η ιδέα βρήκε άμεση ανταπόκριση. Μέσα σε λίγα χρόνια, δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι από όλο τον κόσμο συμμετείχαν, ανταλλάσσοντας δώρα μέσω ταχυδρομείου, συχνά με εντυπωσιακή δημιουργικότητα. Η συμμετοχή γνωστών προσωπικοτήτων έδωσε επιπλέον δημοσιότητα, ενώ το εγχείρημα κατέγραψε και παγκόσμιο ρεκόρ συμμετοχών. Ειδικά μετά το 2021, το Secret Santa έπαψε να είναι ένα τοπικό ή εργασιακό παιχνίδι και μετατράπηκε σε παγκόσμιο ψηφιακό έθιμο.
Σήμερα, το Secret Santa παίζεται με απλούς κανόνες: κλήρωση ονομάτων, προκαθορισμένο χρηματικό όριο, ανταλλαγή δώρων και αποκάλυψη στο τέλος. Πίσω όμως από αυτή την απλότητα, συνυπάρχουν όλες οι παραπάνω αφηγήσεις. Είτε ως πράξη φιλανθρωπίας, είτε ως ηθική παράδοση, είτε ως λαϊκό παιχνίδι, είτε ως ψηφιακό φαινόμενο, το Secret Santa επιβιώνει γιατί απαντά σε μια διαχρονική ανάγκη: την ανάγκη να δίνουμε χωρίς να περιμένουμε αντάλλαγμα και να βρίσκουμε χαρά στην ίδια την πράξη της προσφοράς.