Ένα από τα πιο ιστορικά σχολεία στην ευρύτερη περιοχή των Μεσογείων αναγεννήθηκε και μετατράπηκε σ' έναν Πολυχώρο πολιτισμού.
Πρόκειται για το κτίριο του 1ου Δημοτικού Σπάτων, του οποίου η οικοδόμηση ξεκίνησε το 1928 και η λειτουργία του αμέσως μετά. Σύμφωνα με το βιβλίο της Ελένης Καλαφάτη «Τα σχολικά κτίρια της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης 1821-1929» (εκδ. 1988) σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Π. Σούρσο και εγκαινιάστηκε από τον τότε υπουργό Παιδείας Γεώργιο Παπανδρέου.
Το ιστορικό σχολείο των Σπατών
Είναι κτισμένο από ντόπιους τεχνίτες με πελεκητή πέτρα από το Χαρβάτι (σημερινή Παλλήνη), βρίσκεται μέσα στην «καρδιά» της πόλης και είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την ιστορία του τόπου, καθώς από τα θρανία του έχουν περάσει όλες οι γενιές των Σπάτων του περασμένου αιώνα. Ωστόσο για αρκετά χρόνια το ιστορικό κτίριο παρέμεινε κλειστό, αφού η μαθητική κοινότητα του Δημοτικού σχολείου έχει μεταφερθεί σε σύγχρονες εγκαταστάσεις.
Το κτίριο ως περιουσία ανήκει στον δήμο Σπάτων-Αρτέμιδας και η δημοτική Αρχή οραματίστηκε την «αναγέννησή» του ως ενός χώρου πολιτισμού και παραδοσιακής κληρονομιάς. Έτσι, οι αίθουσες του σχολείου μετατράπηκαν σε λαογραφικούς εκθεσιακούς χώρους, ενώ στο κτίριο μετακόμισε και η βιβλιοθήκη της πόλης με το αναγνωστήριο.
Στην πρώτη αίθουσα δημιουργήθηκε έκθεση μεσογείτικης τοπικής φορεσιάς με δωρεές από τους κατοίκους και με παραχώρηση από το Λύκειο Ελληνίδων-Παράρτημα Σπάτων. Υπάρχουν ενδυμασίες ενός και πλέον αιώνα, ακόμη και από το 1870, αρχοντικές, αγροτικές αλλά και νυφιάτικες, καθώς και πλούσιο φωτογραφικό υλικό από εκείνους τους χρόνους.
Στη δεύτερη αίθουσα εκτίθενται αντικείμενα από την αγροτική ζωή των Σπάτων, από «τη γη την ευάμπελο, εριστάφυλο, ευέλαιο και σιτοφόρο», όπως αναφέρει η σχετική επιγραφή, καθώς και από τη λαϊκή τέχνη. Υπάρχει πατητήρι, αλέτρι, κόσκινο, διάφορα εργαλεία, αξίνες, δρεπάνια, τσεκούρια, ψεκαστήρες, όλα δωρεές από τους κατοίκους, συντηρημένα σε άριστη κατάσταση, αλλά και μινιατούρες που είναι ακριβή αντίγραφα οινοποιητικών εργαλείων και μηχανημάτων. Υπάρχει ακόμη σημείο προώθησης των τοπικών προϊόντων, όπως των κρασιών από τα αμπέλια της περιοχής, ενώ στην τρίτη αίθουσα υπάρχουν αρχαιολογικά ευρήματα και ψηφιακά μέσα που παρουσιάζουν την ιστορία του τόπου και δίνουν τουριστικές πληροφορίες. Ακόμη, στους μεγάλους διαδρόμους του κτιρίου τοποθετούνται προθήκες και υποδοχές για μόνιμες και περιοδικές εκθέσεις.
Τέλος, στον πάνω όροφο θα υπάρχει πλέον αίθουσα εκδηλώσεων, διαλέξεων και συνεδρίων, ώστε να αποτελέσει το ιστορικό κτίριο ένα «ζωντανό» πολιτιστικό κύτταρο για την περιοχή, ένα στέκι πολιτισμού και εκπαίδευσης κι ένα σημείο συνεύρεσης των κατοίκων. Δημιουργήθηκε ακόμη και κυλικείο.
Η επισκευή του κτιρίου και ο πλήρης εξοπλισμός του, συγχρηματοδοτήθηκε από τη Δράση «Δημιουργική Επανάχρηση Δημοτικής Ακίνητης Περιουσίας» του Επιχειρησιακού Προγράμματος Ανταγωνιστικότητα, Επιχειρηματικότητα και Καινοτομία (ΕΠΑνΕΚ 2014-2020) με πόρους από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
«Η αποκατάσταση του ιστορικού κτιρίου του 1ου Δημοτικού Σχολείου Σπάτων, αποτελεί ένα ορόσημο για την τοπική μας κοινωνία. Είναι ένας πολυχώρος, που ζωντανεύει την ιστορία, την τέχνη και την παιδεία και αναδεικνύει την κληρονομιά μας», λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο δήμαρχος Σπάτων-Αρτέμιδας Δημήτρης Μάρκου και συνεχίζει:
«Ξεκίνησε ως σκέψη από τη μεγάλη επισκεψιμότητα που έχει προκύψει πλέον στα Σπάτα, λόγω του αεροδρομίου και των πολλών airbnb. Όλος αυτός ο κόσμος κάνει τη βόλτα του μέσα στην πόλη κι εμείς θελήσαμε, από τη μια μεριά να του βρούμε σημεία για να επισκέπτεται και από την άλλη, να του δείξουμε την ιστορία του τόπου μας. Το χρηματοδοτικό εργαλείο ήταν μια ευκαιρία για εμάς κι έτσι το προχωρήσαμε.
Παράλληλα, μας δίνεται η δυνατότητα να αξιοποιήσουμε ένα ιστορικό κτίριο για την πόλη μας, το οποίο πλησιάζει τον έναν αιώνα ζωής. Όμως, το κυριότερο είναι πως αναδεικνύουμε την πολιτιστική κληρονομιά μας. Αυτά που συγκεντρώθηκαν και εκθέτονται είναι η ιστορία του τόπου μας, είναι οι ρίζες μας».
Αμέσως μετά, ο κ. Μάρκου προσθέτει: «Δημιουργήσαμε και την αίθουσα στον πρώτο όροφο, οπότε το ιστορικό κτίριο δεν θα συνδυάζει απλά την παράδοση με την κληρονομιά και την καινοτομία, αλλά θα λειτουργεί και ως ένας χώρος ώσμωσης, σκέψης και ιδεών, ένας πόλος κοινωνικής συνάντησης και έκφρασης».
Έπεται η πολιτιστική αξιοποίηση του ιστορικού Μετοχίου Βουρβά
Στα σχέδια της δημοτικής Αρχής βρίσκεται και η πολιτιστική αξιοποίηση ενός ακόμη σημείου αναφοράς των Σπάτων. Είναι το Μετόχι Βουρβά, το οποίο διανύει περίοδο τριών, ίσως και περισσοτέρων αιώνων. Βρίσκεται περίπου 2 χιλιόμετρα έξω από τα Σπάτα, σε ανοιχτή αγροτική περιοχή. Είναι άγνωστο το πότε κατασκευάστηκε, ωστόσο περιήλθε στην Ιερά Μονή Πεντέλης τον 17ο αιώνα, προκειμένου να παράγει, να επεξεργάζεται, αλλά και να αποθηκεύει αγροτικά προϊόντα, κυρίως λάδι, σιτάρι, κριθάρι, κουκιά και κρασοστάφυλα.
Εμφανίζεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους από το 1834, αλλά το 1875 οι χαρτογράφοι της Αττικής το αναφέρουν πλέον ως ερείπιο. Το 1938 όλο το αγρόκτημα Βουρβά μετατράπηκε σε δημόσια γεωργική έκταση και το 1962 οι εκτάσεις του (4.641,57 τ.μ.) μεταβιβάστηκαν στον δήμο Σπάτων. Το 1988 τα ερείπια του αγροκτήματος Βουρβά χαρακτηρίστηκαν ιστορικό διατηρητέο μνημείο, καθώς αποτελούν αξιόλογο δείγμα της μορφολογικής και κτιριολογικής εξέλιξης των Μετοχίων στα Μεσόγεια.
Από τις μορφές, τα υλικά, τον τρόπο δόμησης και την τεχνοτροπία, φαίνονται διαφορετικές φάσεις επεκτάσεων και επεμβάσεων στο αγρόκτημα, αλλά και το ότι ο μορφολογικός τύπος του Μετοχίου, με την τετράγωνη εσωτερική κάτοψη, εκφράζει την εκκλησιαστική αρχιτεκτονική των πρώτων αιώνων μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης. Στη χαρτογραφία του 1875 διακρίνονται και οι τέσσερις πτέρυγες με την εσωτερική αυλή. Από τα 4.641,57 τ.μ. του αγροκτήματος, τα 862 τ.μ. είναι δομημένη επιφάνεια και τα 960,56 τ.μ. η εσωτερική αυλή.
Εντύπωση προκαλεί η έλλειψη πηγαδιού και εκκλησίας, όμως αποδίδεται μάλλον στο ότι υπάρχει ένα πηγάδι πολύ κοντά νότια του δρόμου και το ανεξάρτητο εκκλησάκι του Αϊ Γιώργη σε απόσταση 230 μ. από το αγρόκτημα. Μαρτυρίες αναφέρουν πως στον εξωτερικό χώρο υπήρχε φούρνος και περίβολος, ενώ ως προς τα κτίρια ξεχωρίζει αυτό της βορειοδυτικής γωνίας του συγκροτήματος, που είναι ψηλότερο με δίριχτη στέγη και η χρήση του ήταν μάλλον αχυρώνας.
Για την πολιτιστική αξιοποίησή του ο δήμος Σπάτων-Αρτέμιδας ανέπτυξε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής, οι φοιτητές του οποίου εκπόνησαν εργασίες και μελέτη, ωστόσο πρέπει να ξεπεραστούν μια σειρά γραφειοκρατικών προβλημάτων. Λέει γι' αυτό στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο κ. Μάρκου:
«Είναι στα σχέδιά μας. Θέλουμε να δημιουργήσουμε έναν συνεδριακό χώρο, όμως υπάρχουν πολλά γραφειοκρατικά εμπόδια. Το Μετόχι βρίσκεται εντός της περιοριστικής ζώνης αεροδρομίου και μας πήρε κοντά 9 χρόνια για να καταφέρουμε να αλλάξουμε τη χρήση αυτής της περιοχής και να την κάνουμε πολιτιστικό χώρο. Τώρα είμαστε στην αναζήτηση χρηματοδότησης».
Και ο δήμαρχος Σπάτων-Αρτέμιδας προσθέτει στο τέλος: «Είναι ένα πολιτιστικό στοίχημα κι αυτό για τον δήμο μας».