Δύο εμπειρίες σε μια παράσταση προσέφερε η «Νόρμα» του Μπελίνι το βράδυ της Παρασκευής στο Ηρώδειο. Ένα θέαμα-σχόλιο για την κλιματική αλλαγή, με σκοπίμως γκροτέσκα στοιχεία και εικόνες και μία μουσική εμπειρία συγκινήσεων και καθαρότητας. Δύο κόσμοι που δεν συναντήθηκαν ποτέ, μια διχοτομημένη εμπειρία θέασης αντιθετικών αντιδράσεων.
«Χαλύβδωσε τις φλογερές καρδιές, χαλύβδωσε τον ιερό τον ζήλο». Σαν μια χορδή που τεντώνεται, ταλαντεύεται και σε εκτοξεύει από το ένα σημείο στο άλλο ήταν η «Νόρμα» του Μπελίνι που σκηνοθέτησε ο Κάρλους Παντρίσσα των enfants terribles Λα Φούρα Ντελς Μπάους για λογαριασμό της Λυρικής, στην πρώτη της φετινή εμφάνιση στο Ηρώδειο. Απορία, ανασηκωμένα φρύδια, γελάκια, κεφάλια που στρέφονται από την κορυφή του θεάτρου ως την σκηνή παρακολουθώντας την εικαστική χορογραφία σκηνικών και κοστουμιών κυριάρχησαν. Με το γκροτέσκο διαρκές ζητούμενο. Αλλά και αγαλλίαση. Μια ανάγκη να τεντώσεις την σπονδυλική σου στήλη προς τον ουρανό ακούγοντας την ορχήστρα, τη χορωδία πιο ρωμαλέα από ποτέ (η απόλυτη πρωταγωνίστρια της βραδιάς) και κάποιες ερμηνείες διαυγείς, ακριβείς ανάμεσα σε άλλες διεκπεραιωτικές. Η ψυχή της Νόρμας μίλησε στο κοινό περνώντας πάνω από μεγάλα οπτικά εμπόδια και μέσα από σκηνοθεσία στατική, σε υποχώρηση. «Αγνή θεά σ’ εμάς στρέψε το πρόσωπο, δίχως νέφη δίχως πέπλα» ακούμε στη θρυλική Casta Diva. Τα νέφη και τα πέπλα ήταν εκεί όμως.
Η Νόρμα του Παντρίσσα
Ισως ήταν καλύτερα. Καλύτερα που η σκηνοθεσία υπήρξε άνευρη. Στάσεις μεγάλες, σώματα σε ακινησία στην σκηνή. Ετσι μπορούσες να αποσπάσεις το βλέμμα και να επικεντρωθείς στην ορχήστρα, στο κείμενο στις ειδικές οθόνες, να αφήσεις τον ήχο να φτάσει σε σένα διυλισμένος, καθαρός. Η παράσταση που συζητήθηκε πολύ ήδη πριν την πρεμιέρα εξαιτίας του βίντεο που ανέβηκε στον λογαριασμό της Λυρικής στο Facebook και των αντιδράσεων των πρώτων θεατών που είδαν τη γενική δοκιμή, είναι μια ευκαιρία που κάπου σκόνταψε. Εφτασε στο τέλος αλλά τρεκλίζοντας. Μια παράσταση, όμως, που δεν μπορείς να απορρίψεις συλλήβδην, αφού υπήρξαν αρετές σημαντικές και αυτές βρίσκονται στον πυρήνα της μουσικής όπως υπηρετήθηκε εξαιρετικά το βράδυ της Παρασκευής στο Ηρώδειο.
Στην σκηνή, μπαίνοντας οι θεατές, αντικρίσαμε το viral πλαστικό φλούο κίτρινο δέντρο με τις δύο πλαστικές δεξαμενές νερού μπροστά του. Η σκηνή διάσπαρτη με σκουπίδια. Σκουπίδια που άρχισαν να ανεβαίνουν προς τον ουρανό μέσα από ειδικές προβολές με την έναρξη της παράστασης. Ο Παντρίσσα μετέφερε την υπόθεση στο 2050 σε ένα νησί από πλαστικό κάπου στη Μεσόγειο -ένα ισχυρό σχόλιο για την κλιματική αλλαγή. Και ως το τέλος αναζητούσαμε το «γιατί;» αυτού του εγχειρήματος, τον σπόρο που ένωσε την σύλληψη του ιδιοσυγκρασιακού σκηνοθέτη με τη γη που είναι η «Νόρμα» του Μπελίνι. Το να είσαι καινοτόμος, εκκεντρικός, πρωτοποριακός, απαιτεί την ανατροπή, ενίοτε και ένα (ελεγχόμενο) σοκ. Όμως, πετυχαίνεις μόνο όταν κατορθώνεις να ριζώσεις βαθιά και να συνομιλήσεις με το παραδοσιακό, με το παλιό που θέλεις να ανανοηματοδοτήσεις. Στη Νόρμα δεν λειτούργησε.
Οι Δρυίδες του μέλλοντος στη Νόρμα
Ανθρωποι χωρίς φύλο. Ανδρες με στολές ειδικών δυνάμεων. Τα κατάλευκα ρούχα της χορωδίας να φεγγίζουν από μέσα με φωτάκια που παραπέμπουν σε ρομπότ –διαβάζοντας το πρόγραμμα έμαθα ότι ήταν οι σπόροι που είχαν διασώσει οι Δρυίδες και τους κρατούσαν για να ξαναζωντανέψουν την βλάστηση. Τη στατικότητα της σκηνικής παρουσίας διέκοπτε η σκηνοθετική επιλογή να εμφανίζονται οι ερμηνευτές από την κορυφή του θεάτρου και να κατεβαίνουν αργά προς την σκηνή. Δεν έλειψαν τα γέλια στις πρώτες εμφανίσεις κάποιων ερμηνευτών, ή όταν βγήκαν τα μέλη της χορωδίας στην υποφωτισμένη σκηνή με λευκά φαρδιά ρούχα που μέσα έλαμπαν χρωματιστά λαμπάκια, σαν χριστουγεννιάτικα δέντρα. Ενας γερανός σαν κλαδί που κόπηκε από το δέντρο της σκηνής ανεβοκατέβαζε σε λίγα μέτρα πάνω από την σκηνή κάθε τόσο.
Αυτό ήταν λοιπόν το ένα έργο. Ενδιαφέρον στη σύλληψή του, μια φουτουριστική εικαστική επικράτεια του απονεκρωμένου συναισθηματικού τοπίου ενός πλανήτη που πνίγηκε στο πλαστικό. Αλλά άσχετο με τη Νόρμα. Το άλλο ήταν το μουσικό έργο. Μέσα στο τόσο δύσκολο ως προς την ακουστική Ηρώδειο, η ορχήστρα πλοηγήθηκε από τον Γιώργο Μπαλατσινό με τρόπο αριστουργηματικό. Ακρίβεια, διαύγεια, σφρίγος, ήχος που σάρωσε το θέατρο και αναδύθηκε προς τον ουρανό. Μόνη ένσταση ότι κάποιες φορές ο ήχος έφτανε τόσο γιγαντωμένος που κάλυπτε τις φωνές επί σκηνής. Ο Πολλιόνε του Αρνολντ Ρουτκόφσκι υπήρξε ένας απονευρωμένος σκηνικά εραστής που εξαπάτησε δυο γυναίκες. Η φωνή του πολλές στιγμές είχε μια σκληρότητα, μια θαμπάδα που αναδύθηκε κυρίως σε αντίστιξη με την ερμηνεία της Μάρτζορι Οουενς ως Νόρμας. Η αμερικανίδα σοπράνο, με αξιοθαύμαστο έλεγχο, χωρίς να αφήσει τον μύθο της ηρωίδας να την παρασύρει, απέδωσε τον ρόλο της με θέρμη και συγκρατημένο πάθος: γυναίκα απατημένη αλλά και ιέρεια μαζί. Οι καλύτερες στιγμές της παράστασης (και ευτυχώς ήταν πολλές) ήταν οι συναντήσεις της επί σκηνής με την Ελενα Κασσιάν (Ανταλτζίζα).
Mεστές ερμηνείες και θρόισμα πλαστικού
Σίγουρες και καθόλου αλαζονικές γυναικείες φωνές, ευφρόσυνο σμίξιμο, σε έναν διάλογο που παρά την απουσία της σκηνοθεσίας, την εκφραστική γκρι επικράτεια, έδωσε στο κοινό όλη την ροή του αίματος που ανεβαίνει στα μάγουλα δυο γυναικών ερωτευμένων και εξαπατημένων από τον ίδιο άνδρα. Ηταν οι στιγμές που έκλεινες τα μάτια, ή απλά κοιτούσες ψηλά, ξεπερνώντας τα οπτικά εμπόδια της σκηνής. Μόνο έτσι η σύνδεση με τη Νόρμα γινόταν απτή. Μεστός, στέρεος ο Τάσος Αποστόλου ως Οροβέζο πατέρας της Νόρμας. Και πάλι ο σκηνοθετικός λήθαργος τού επέτρεψε μέσω αυτής της στασιμότητας να αναδείξει ακόμα περισσότερο τη δύναμη της ερμηνείας. Και το κοινό τού το ανταπέδωσε. Σημειώνω ότι είδα την παράσταση της 7ης Ιουνίου με τη συγκεκριμένη διανομή που προαναφέρω.
Στην παράσταση όμως δεν ακούστηκε μόνο η τόσο αγαπημένη μουσική του Μπελίνι. Ακούστηκε το θρόισμα του πλαστικού από τα ρούχα της χορωδίας. Ακούστηκαν πυροτεχνήματα από κάποιο σημείο της Αθήνας τη στιγμή που η Οουενς τραγουδούσε το Casta Diva. «Αγνή θεά σ’ εμάς στρέψε το πρόσωπο, δίχως νέφη δίχως πέπλα». Ενώ ακριβώς τα μεσάνυχτα, στη στιγμή της δραματικής κορύφωσης πριν οδηγηθεί στην πυρά η Νόρμα, από τον πεζόδρομο ακούστηκε δυνατά το τραγούδι ενός υπαίθριου καλλιτέχνη με την γνωστή παραμόρφωση της υπαίθριας εγκατάστασης. Ο Δήμος Αθηναίων άφησε απροστάτευτο το κοινό του Ηρωδείου.
Εκπαιδεύοντας το κοινό
Η αλήθεια είναι ότι αρκετοί έφυγαν στο διάλειμμα επιτρέποντας στους τυχερούς να απλωθούν αναπαυτικά για το δεύτερο μέρος. Η αλήθεια είναι ότι γελάκια και σχόλια για την κυρίαρχη εικόνα υπήρξαν πολλά. Όμως, με νηφαλιότητα δεν μπορείς να μην δεις ότι μουσικά η Λυρική προσέφερε μια παράσταση, με ροή, ρυθμό, αίμα. Η πρωτοπορία οφείλει να μπει στην όπερα όσο και αν το μεγάλο παραδοσιακό κοινό της Ελλάδας ακόμα αντιδρά σε αυτό. Είναι και αυτό μέρος της αποστολής ενός δημόσιου οργανισμού. Πρέπει να υπάρξει η νέα πρόταση, η νέα ανάγνωση των έργων -είναι χρέος των καλλιτεχνών προς το κοινό. Και ανάγκη που έχουμε ως κοινό. Χρειάζεται όμως η σύνδεση, η συνομιλία, ο έλεγχος του «εγώ» και της ανάγκης του σκηνοθέτη να πει κάτι δικό του πέρα από το έργο. Η Νόρμα του Παντρίσσα για τη Λυρική ήταν ένα βότσαλο πολύ μεγάλο που πετάχθηκε άγαρμπα στα νερά. Δεν προκάλεσε ομοιόμορφους κύκλους, αλλά ένα κύμα που θόλωσε την εικόνα. Ηταν ένα βήμα πίσω, ίσως, για το μεγάλο κοινό της Λυρικής που τα τελευταία χρόνια έμαθε αργά και μεθοδικά -και επίπονα συχνά για τη Λυρική- να μυείται στις πιο τολμηρές και σύγχρονες αποδόσεις.
Σε κάθε περίπτωση βέβαια το μαζικό κοινό του Ηρωδείου, που έσπευσε να βγάλει εισιτήρια για την Νόρμα έχοντας συγκεκριμένες φιξ ιδέες στο μυαλό του για την όπερα αυτή, έχοντας δει στο πρώτο γενικό βίντεο γενικά πλάνα του Ηρωδείου χωρίς τα σκηνικά, χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι οι Λα Φούρα ντελ Μπάους, χωρίς να έχει δει αρκετά δείγματα του έργου τους και να έχει εκτεθεί στον συλλογισμό τους για την παράσταση που ετοιμάζουν, ένιωσαν το σοκ πιο ισχυρό. Ο ρόλος ενός εθνικού οργανισμού είναι σαφώς να εκπαιδεύει, να μυεί, να ανοίγει νέα οπτικά πεδία στο κοινό. Αυτό όμως θέλει τρόπο, θέλει μέθοδο, θέλει ενημέρωση, θέλει χτίσιμο διαρκές στην επικοινωνία με το κοινό. Τι είναι αυτό που ετοιμάζεται, τι βρίσκεται στον πυρήνα της σύλληψης, γιατί. Δεν πετάς ξαφνικά το κοινό μέσα στα βαθιά νερά της πρωτοπορίας και του αιρετικού. Οσα προηγούνται μιας παράστασης είναι σημαντικά.
Οι φωτογραφίες είναι από την πρεμιέρα της «Νόρμα» στο Ηρώδειο