Ή πώς η αυθεντία έγινε meme και το meme προφητεία, μέσα στο τεχνητό πάρκο της πόλης. Μέρος δεύτερο της περιήγησης στα Plasmata 3, την έκθεση του Ιδρύματος Ωνάση, όπου ποπ, πνευματιστικές, ψευδοαρχαιολογικές, αλγοριθμικές, σωματικές προσδοκίες συγκροτούν τον νεορεαλισμό της Κυψέλης.
Κάποιος κάθεται στο βάθος του πάρκου, με σταυρό στο στήθος και ένα λευκό puffer παλτό Balenciaga που μοιάζει περισσότερο με σωσίβιο για μια βυθισμένη πίστη παρά με ρούχο. Είναι ο Πάπας, ή ορθότερα, μια βιντεοδημιουργία, ένα σύνθετο ψέμα φτιαγμένο από pixels και deepfakes, η viral οφθαλμαπάτη του 2023 που επέστρεψε τώρα, μεγαλόπρεπα και ειρωνικά, στο Πεδίον του Άρεως.
Μπροστά σου, στην οθόνη, ο Παππάς μιλάει. Λέει έναν ήρεμο μονόλογο για την αλήθεια, τη φήμη. Η φωνή του διαπερνά τα δέντρα. Τα πουλιά όμως δεν σωπαίνουν, το πλήθος δεν στέκει όπως στον ναό να ακούσει το κήρυγμα, αλλά γελά και τον φωτογραφίζει. Κι εκείνη ακριβώς τη στιγμή, σαν κάτι να βραχυκυκλώνει στην κατάφυτη περιοχή του πάρκου, φτάνει από μεγάφωνα του Αγίου Ταξιάρχη η γνωστή υμνωδία: «Χριστός Ανέστη εκ νεκρών...»
Ο ψαλμός πέφτει πάνω στο έργο σαν κύμα. Όχι συμβολικά, κυριολεκτικά. Κουμπώνει πάνω στο λευκό ράσο-μπουφάν, επενδύει τον ψεύτικο Πάπα με αληθινή λειτουργική βαρύτητα. Η θρησκευτική τελετουργία γίνεται soundtrack ενός ψηφιακού ψεύδους. Η πίστη, ή μάλλον η επιθυμία για πίστη, αγκαλιάζει την εικόνα που δεν είναι αληθινή, αλλά μοιάζει πιο αληθινή από την ίδια την πραγματικότητα.
Και πίσω από το βίντεο, σαν μυστικό έκθεμα, ένα γυάλινο κουτί. Μέσα του, προσεκτικά τοποθετημένο, ένα λευκό puffer παλτό. Με τα χέρια τεντωμένα σαν προσκυνηματικό αντικείμενο, απομεινάρι μιας πίστης που δεν ξέρει πια σε ποιον απευθύνεται. Δεν είναι πια σαφές τι βλέπεις. Μια πρόβλεψη; Μια παρωδία; Ένα κρυφό ευαγγέλιο που γράφτηκε από αλγόριθμο και διαβάζεται από AI;
Το «Anatomy of Non-Fact: Chapter I» της Μartyna Marciniak δεν είναι απλώς βιντεοεγκατάσταση. Είναι δοκιμή αποκαθήλωσης. Όχι του Πάπα, αλλά της ίδιας της εικόνας. Κι εκεί, μέσα στο πάρκο, με τα παιδιά να παίζουν λίγα μέτρα πιο πέρα, και τη μουσική του Stegi Radio να διαδέχεται τον ήχο από τα μεγάφωνα του Αγίου Ταξιάρχη, δεν μπορείς πια να ξεχωρίσεις το ιερό από το viral. Ούτε και χρειάζεται.
Αναπαύσου επάνω στην αποδόμηση
Αυτή η συνειδητοποίηση, ότι δεν μπορείς πια να ξεχωρίσεις την είδηση από το θαύμα, την εικόνα από την προφητεία, δεν είναι απλή υπόθεση. Πρέπει να καθίσεις. Όχι σε κάποιο παγκάκι, αλλά πάνω σε κάτι πιο μαλακό. Κάτι που μοιάζει με αρχαία κολώνα φουσκωτή. Κάτι που αποκαλείται πουφοκολώνα.
Βρίσκεσαι στο ελαφρώς κρυμμένο ξέφωτο της Αναρχαιολογικής Αναπαράστασης του Ανδρέα Αγγελιδάκη, σε ένα σημείο που μοιάζει με ρωμαϊκό ερείπιο κάποιου παιδικού πάρκου. Εκεί, οι σπασμένες κολώνες είναι στην πραγματικότητα καθίσματα. Οι επιγραφές είναι βανδαλισμένες με σπρέι. Και η αρχαιότητα, αντί να σηκώνει το βάρος του πολιτισμού, σε προσκαλεί να ξαπλώσεις επάνω της και να αναπνεύσεις.
Εδώ, η Ιστορία παύει να είναι αφήγηση εθνικής υπερηφάνειας και γίνεται αισθητηριακή εμπειρία χαλάρωσης. Ο Αγγελιδάκης, μέσα από μια queer και επικεντρωμένη στον Φουκώ προσέγγιση, δημιουργεί μια αναρχαιολογία, δηλαδή ένα φαντασιακό σύστημα που απορρίπτει όλα τα καθεστώτα αλήθειας: την επίσημη Ιστορία, τα σχολικά βιβλία, τα fake news, τις τηλεοπτικές εθνικές επετείους.
«Σαν μια ντισκομπάλα μέσα στη σπηλιά του Πλάτωνα, το έργο του αντανακλά με έναν απελευθερωτικό τρόπο προσέγγισης την ταυτότητα, τη θύμηση, και τις ιστορίες που διαμορφώνουν το ποιοι είμαστε και πού πάμε» διαβάζω στο σημείωμα για το έργο. Το φως χτυπά τις επιφάνειες και τις διαθλά. Όλα είναι πιθανά. Ακόμα και το να ξαναγράψεις την Ιστορία ενώ κάθεσαι πάνω της. Ή ξαπλώνεις, σαν σε ρωμαϊκό ανάκλιντρο και ζητάς από την παρέα σου να σε φωτογραφίσει, όπως κάνουν κάποιοι.
Οι πουφοκολώνες, λένε, ήταν κάποτε σουβενίρ από το Υπουργείο Παγανισμού σε ένα φανταστικό κράτος που ίσως υπήρξε, ίσως όχι. Τώρα είναι έργα τέχνης. Ή αντικείμενα ονείρων. Μπορείς να τις αγγίξεις. Να ξαπλώσεις πάνω τους. Να τις φωτογραφίσεις. Μπορείς να τις διαβάσεις. Ή να τις ακούσεις να σου μιλούν.
Δίπλα τους υπάρχει το Girlie Pop Ροζ Ανυψωτικό — ένα φουτουριστικό εργαλείο που φροντίζει, εξισορροπεί, περιφέρεται ανάμεσα στα έργα σαν παραμυθένιο ρομπότ-κηπουρός. Κάπως έτσι η Ιστορία έγινε lounge. Η αρχαιότητα έγινε μια παύση μέσα στη δίνη της επιτέλεσης.
Το λευκό βάρος της δημοκρατίας
Αναρωτιέσαι ποιος το έστησε. Το ανυψωτικό. Εκείνο το ροζ που είδες νωρίτερα στις πουφοκολώνες του Αγγελιδάκη. Είναι το ίδιο που τοποθέτησε τα μάρμαρα εδώ; Ή ένα άλλο καταδικασμένο (ή ευλογημένο) να ανασηκώνει εις το διηνεκές κολώνες, σαν να γράφει με μαρμαρόσκονη την ελληνική Ιστορία ξανά και ξανά;
Είσαι μπροστά στο έργο των The Callas «Punkthenon». Τα μάρμαρα που βλέπεις να συγκροτούν την εικόνα ενός Παρθενώνα που δεν υπόκειται στους κανόνες κανενός Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, δεν στέκουν. Είναι έτοιμα να πέσουν. Σκοντάφτουν πάνω στον εαυτό τους όσο γύρω πάνω στο γρασίδι Αθηναίοι κάθονται σε σεζλόνγκ, ή στο χώμα και χαλαρώνουν.
Τι είναι όμως αυτά τα διόλου ένδοξα μάρμαρα; Είναι απομεινάρια ενός πεζοδρομίου ή μιας στοάς; Της Αγοράς ή της πλατείας Εξαρχείων; Κανείς δεν ξέρει. Κοιτά μόνο αυτό το γλυπτό-αναίρεση του ηρωικού.
Οι πλάκες των πεζοδρομίων δεν είναι μνημεία. Είναι δομικά στοιχεία μιας αστικής εμπειρίας: πεζοδρόμια, σκάλες, πλατείες, τόποι διαδήλωσης, αναμονής, φιλιού, καταστολής, ιδρώτα. Σου δίνει την εντύπωση ότι αν ακουμπήσεις ένα κομμάτι, θα πέσει όλο. Αλλά δεν πέφτει. Είναι πιο σταθερό απ’ ό,τι δείχνει. Ή πιο ειλικρινές.
Γιατί εδώ δεν υπάρχει ισορροπία. Μόνο σύγκρουση. Κάθε μάρμαρο σηκώνει μια αντίφαση: δημοκρατία και αποκλεισμός. Αρχιτεκτονική και αστυνομία. Πολιτισμός και πρόχειρη ράμπα. Παρθενώνας και άστεγος.
Ξύπνησα με το μαρμάρινο τούτο κεφάλι στα χέρια
Είναι νύχτα πια στο Πάρκο. Όχι σκοτεινή, αλλά σχεδόν τελετουργική. Ανάμεσα σε δυο θάμνους, σε ένα ανοιχτό ξέφωτο με κρυφό φωτισμό, εμφανίζεται η πομπή. Δώδεκα κεφάλια αρχαία, σπασμένα, επιβλητικά, περπατούν αργά πάνω σε μια κόκκινη οθόνη.
Το βίντεο Where Is My Mind? είναι μέρος των project I Stared at Beauty So Much και Museum Melancholy των Joana Hadjithomas & Khalil Joreige, μια ψηφιακή νεκρική πομπή από πρόσωπα που φέρουν το βάρος του πολιτισμού και την τραγικότητα της απώλειας. Είναι το πιο σπαρακτικό σκηνικό του Plásmata 3: μια έκθεση φαντασμάτων. Τα πρόσωπα σβήνουν και εμφανίζονται τα σώματα. Στον ήχο, η φωνή του Σεφέρη:
«Μας έλεγαν θα νικήσετε όταν υποταχτείτε. Υποταχτήκαμε και βρήκαμε τη στάχτη…» Αυτά τα κεφάλια, αποκεφαλισμένα ή ξέμπαρκα, στοιχειώνουν την οθόνη. Κάθε βλέμμα, μια ερώτηση. Κάθε παγωμένο πρόσωπο, μια απορία ταυτότητας. Η ιστορία που δεν ξέρει πού να ακουμπήσει τα αγάλματά της. Οι ήρωες χωρίς παραλήπτες. Τα δεδομένα χωρίς σώμα. Ο χρόνος χωρίς μνήμη.
Και εσύ; Στέκεσαι μπροστά τους. Σκέφτομαι αυτό το
ερώτημα του Σεφέρη που στοιχειώνει τους Έλληνες: Ξύπνησες με το μαρμάρινο τούτο
κεφάλι στα χέρια.
Πού να τ’ ακουμπήσεις;
Το έργο είναι λιβανέζικο, γαλλικό, μεσογειακό, οικουμενικό. Είναι ταυτόχρονα κριτική και τελετή. Ο δημιουργός δεν προσφέρει λύση. Απλώς αφήνει τον θεατή με την επίγνωση ότι η Ιστορία όταν την κοιτάς επίμονα αρχίζει να σε κοιτάζει πίσω. Και τότε το πρόσωπό της μοιάζει με το δικό σου.
Το χρυσό Datsun και η Αθηνά
Στέκεσαι κάτω από το άγαλμα της Αθηνάς, στο ξέφωτο του πάρκου, εκεί όπου κάποτε τελούνταν ο εθνικός εορτασμός της νίκης, και τώρα κάτι περίεργο συμβαίνει. Δίπλα της, μια κουκουβάγια φωτίζει τη νύχτα: έργο του Bob Wilson, το απόλυτο σύμβολο σοφίας, κοιτά σταθερά το άπειρο. Και απέναντί τους, σαν να έπεσε από όνειρο ή από χρησμοδοτούμενο μέλλον, ένα χρυσό Datsun.
Το φορτηγάκι του χωριού, του δρόμου, του ιδρώτα και της ανάγκης, καλυμμένο με φύλλο χρυσού. Ένα ιερό κατάλοιπο του σήμερα που στέκει ανάμεσα στην Αθηνά και τα ελαιόδεντρα σαν πρόχειρος θεός της καθημερινότητας. Το έργο δεν σε ρωτά αν σου φαίνεται αστείο. Σου λέει πως είναι αστείο.
Το Datsun δεν είναι πλέον αυτοκίνητο. Είναι άγαλμα μιας εποχής που δεν ξέρει αν είναι στο παρελθόν ή στο μέλλον. «Αν ο χρόνος είναι μια κοινωνική κατασκευή, τότε η αρχαιότητα δεν έχει έρθει ακόμα και το μέλλον έχει ήδη φτάσει» σημειώνει ο δημιουργός της εγκατάστασης, ο Dionysios.
Ο χρυσός δεν γιορτάζει την αξία. Την παγώνει. Ένα φορτηγό που κουβαλούσε καρπούζια τώρα αντανακλά το φως των προβολέων και την ψηφιακή φαντασίωση της αιωνιότητας. Ένα φορτηγάκι του λαού – του αγρότη, του εργάτη, του επαρχιώτη, του μεροκαματιάρη – έχει καλυφθεί με φύλλο χρυσού. Ένα ιερό κατάλοιπο της εποχής όπου η σκληρή επιβίωση συγχωνεύτηκε με το νεοπλουτισμό, η κοινοτική επιδότηση έγινε BMW, ο αγρότης έγινε υπεργολάβος δημόσιων έργων, και το Datsun της δεκαετίας του ’70 έγινε ο ηρωικός πρόγονος της μπουλντόζας που γκρεμίζει το σκυλάδικο της επαρχίας. Ηλία, ρίχ'το.
Ένα pop up θεραπευτήριο ονείρων
Καθώς το πάρκο γίνεται πιο σκοτεινό, πιο ήσυχο, πιο ενδοσκοπικό, κάπου μέσα στη σκιά αναδύεται μια χρωματιστή κατασκευή σαν κοσμικό νηπιαγωγείο για ενήλικες. Κίτρινοι σκελετοί, γαλάζιες βάσεις, φούξια τοιχογραφίες. Το Sanctuary of Dreams του Pierre-Christophe Gam.
Στην αρχή νόμιζα ότι είναι παιδική χαρά. Εδώ δεν βλέπεις, μου λένε, οραματίζεσαι. Δεν ακούς, μεταφράζεις. Ο καλλιτέχνης – ή μάλλον το άβαταρ του – σε καθοδηγεί σε ένα ταξίδι στο οποίο δεν ψάχνεις απαντήσεις, αλλά νέες ερωτήσεις. Πώς θα ονειρευόμαστε σε έναν ιδανικό κόσμο; Πώς θα παίζουμε, θα τρώμε, θα αγαπάμε;
Η προβολή είναι μια καλειδοσκοπική αφήγηση γεμάτη animation, εικαστικά σύμβολα, αισθητική του MTV ’90s διασταυρωμένη με Afrofuturism και New Age ψαλμωδίες. Όλα διαπερνώνται από ένα κρυφό κάλεσμα: σχεδίασε εσύ το μετά.
Μέσα στο Plásmata 3, που μέχρι τώρα είχε χορογραφήσει τις πτώσεις, τις τελετουργίες, τα χρυσά ντάτσουν και τα μαρμάρινα παραπατήματα, το Sanctuary of Dreams είναι η μεταφυσική έξοδος από το glitch. Ένα pop-up προσκύνημα σε έναν τόπο όπου το μέλλον δεν είναι δεδομένο, αλλά μέρος μίας εσωτερικής προσευχής.
Όταν το ψεύτικο γίνεται πιο αληθινό απ’ το αληθινό
Μέσα στο σκοτάδι του πάρκου, καθισμένοι σε σειρά όπως σε λαϊκή παράσταση, οι επισκέπτες κοιτούν μια φωτεινή οθόνη. Η σκηνή θυμίζει θέατρο υπαίθριο, φαντασμαγορικό, ένα πανηγύρι που υπεβλήθη στην επέμβαση ενός AI training dataset. Στο κέντρο: ένας μάγος. Με βυσσινί σακάκι, στόφα περφόρμερ, χαμόγελο στα όρια του προσχεδιασμένου, χέρια εκφραστικά, μεγάλα, με φλέβες σαν ζωντανές. Μόνο που τα χέρια ξαφνικά γίνονται τρία, μόνο που αντί να εξαφανιστεί το κουνέλι, εξαφανίζεται το καπέλο.
Είναι ο ψηφιακός ήρωας του έργου της Μαρίας Μαυροπούλου. Ένας avatar που προσπαθεί να κάνει μαγικά και προδίδει την αλήθεια τους, ότι δηλαδή είναι στην πραγματικότητα ένα ψέμα. Δεν είναι τέρας. Απλά κάτι πήγε λάθος στον αλγόριθμο της ψευδαίσθησης. Και κάπως έτσι στάθηκα να συμπονώ όχι έναν άνθρωπο, αλλά ένα λάθος του ΑΙ. Ο μάγος με τα τρία χέρια είναι η μορφή του μέλλοντος που δεν τα καταφέρνει. Αλλά συνεχίζει να προσπαθεί. Και αυτό, στο τέλος, είναι το μόνο αληθινά μαγικό.
Τα πλάσματα που εξόρισε ο δικτάτορας Μεταξάς
Είναι μάλλον η ώρα να φύγουμε γιατί από μια καταπακτή μέσα στο Πάρκο, παράξενα όντα έρχονται στο φως. Σαν σκηνή από ένα αναποδογυρισμένο Planet Earth –με τον Attenborough να αφηγείται όχι πια τη ζωή της φύσης, αλλά τη στιγμή της εκτόπισής της–, το mockumentary «Η αφύπνιση του Άρεως» του Αίαντα Κόκκαλη έρχεται να προσθέσει μια ακόμη ανατροπή στο ονειρικό σύμπαν της έκθεσης. Το έργο μάς μεταφέρει πίσω στην περίοδο της δικτατορίας του Μεταξά (1936–1941), όταν το Πεδίον του Άρεως, μέχρι τότε εύφορο οικοσύστημα με αξιοσημείωτη πανίδα, μετατράπηκε βίαια σε τσιμεντένιο πάρκο στρατιωτικής πειθαρχίας. Όλα τα πλάσματά του –τα πραγματικά και τα φανταστικά– εκδιώχθηκαν άρον άρον σε ένα υπόγειο καταφύγιο, σε μια συλλογική έξωση από το δημόσιο φως προς τη λήθη.
Το έργο φαντάζεται τη νύχτα της επιστροφής τους. Μέσα από χαμηλής ανάλυσης υλικό ασφαλείας, παραληρηματικά ρεπορτάζ και αλλόκοτες ψηφιακές εμφανίσεις ζώων, ξεδιπλώνεται ένα είδος αστικής παράκρουσης. Τα πλάσματα αναδύονται μέσα από ρωγμές, φωνές και θραύσματα μνήμης, απαιτώντας χώρο – όχι μόνο φυσικό, αλλά και συμβολικό. Σε μια Αθήνα που αντιμετωπίζει τους «Άλλους» με καχυποψία ή και φόβο, το έργο αυτό μας ζητά να επανεξετάσουμε τη θέση μας απέναντι στο διαφορετικό, το άγνωστο, το ζωώδες.
Στην τηλεόραση ο επιτυχημένος δημοσιογράφος κύριος Παπαδόπουλος ζητά από έναν ειδικό να αναλύσει τι συμβαίνει, και αυτός ως άλλος Κωνσταντίνος Τζούμας δίνει μια εξήγηση που σε πείθει με τα λόγια και σε κάνει να ανατριχιάζεις με τον στόμφο του. Ένα μικρό σχόλιο σε μεγάλη κλίμακα: η οικολογία ως πολιτικό φάντασμα, η πόλη ως αφήγηση απώλειας και επιστροφής.
- Η έκθεση Plasmata 3 συνεχίζεται στο Πεδίο του Άρεως ως τις 15 Ιουνίου με πλήθος παράλληλων δράσεων, προβολών, γαστρονομικών συναντήσεων. www.onassis.org