Πενήντα χρόνια μετά την πρώτη κυκλοφορία της, η ταινία αναγνωρίζεται πλέον ως αριστούργημα. Το Barry Lyndon παίζεται ξανά με αποκαταστημένο υλικό σε 4K μετά από παρουσίαση στο Φεστιβάλ των Καννών στο πλαίσιο του Cannes Classics.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1970, ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ βρισκόταν στο απόγειο της καλλιτεχνικής και εμπορικής του ισχύος. Τρία φιλμ -Dr. Strangelove, 2001: A Space Odyssey και A Clockwork Orange - είχαν ήδη διαμορφώσει τη σύγχρονη εικονογραφία του σινεμά και είχαν καθιερώσει τον σκηνοθέτη ως έναν αναγνωρίσιμο auteur.
Ο Κιούμπρικ αποτελούσε πλέον εγγύηση ποιότητας και καινοτομίας και η Warner Bros. περίμενε με αγωνία να αποκαλυφθεί το επόμενο πρότζεκτ. Η επένδυση σε αυτόν είχε γίνει πλέον ζήτημα κύρους, καθώς το όνομά του εξασφάλιζε χρηματοδότηση και προσοχή ακόμη και χωρίς σκηνοθετικό teaser.
Οι αρχικές ιδέες που δεν ευοδώθηκαν
Η πρώτη ιδέα που σκεφτόταν να υλοποιήσει ήταν η βιογραφία του Ναπολέοντα. Πριν ωστόσο την εκκινήσει, το ιστορικό φιλμ Waterloo, παραγωγής Ντίνο ντε Λαουρέντις, αποτυγχάνει εμπορικά, και οι παραγωγοί αποσύρουν τη στήριξη. Ο Κιούμπρικ στρέφει το βλέμμα του στο μυθιστόρημα Vanity Fair του Θάκερεϊ, αλλά εγκαταλείπει το έργο λόγω του εκτενούς και πολυεπίπεδου αφηγηματικού υλικού που δύσκολα θα χωρούσε σε μία ταινία.
Το προκριμένο υλικό προέρχεται τελικά από όσα είχε ήδη μελετήσει για τον Ναπολέοντα αλλά συνδυάζεται με την υφολογική ακρίβεια του μυθιστορήματος The Luck of Barry Lyndon, μεταφέροντας την ιστορία ενός ευφυούς αλλά μοχθηρού Ιρλανδού τυχοδιώκτη που μέσω γάμου αναρριχάται στην αριστοκρατία - μια διαχρονική αφήγηση άγνωστη στο ευρύ κοινό αλλά γεμάτη συμβολισμό.
Η παραγωγή του Barry Lyndon εξελίχθηκε σε ένα από τα πιο εξαντλητικά και δαπανηρά εγχειρήματα της κινηματογραφικής ιστορίας. Τα γυρίσματα διήρκεσαν περισσότερο από οκτώ - τελικά πάνω από δώδεκα - μήνες, ενώ ο προϋπολογισμός σχεδόν τριπλασιάστηκε. Ο δημιουργικός φόρτος ανάγκασε τον διευθυντή φωτογραφίας Κεν Άνταμ να καταρρεύσει ψυχολογικά - και να νοσηλευτεί - εξαιτίας της ψυχοφθόρας πίεσης του Κιούμπρικ.
Ο IRA και η NASA
Παράλληλα, μια απειλή από την IRA ανάγκασε τον σκηνοθέτη να μεταφέρει τα γυρίσματα εκτός Ιρλανδίας, στην Αγγλία, Σκωτία και Γερμανία, απομακρύνοντας άμεσα την ομάδα. Όμως αυτή ήταν μόνο μία από τις αναμενόμενες δυσκολίες· η σκληρή πρόκληση έμελλε να έρθει από το ίδιο το φως.
Ο Κιούμπρικ επιδίωκε να γυριστεί η ταινία σχεδόν αποκλειστικά με φυσικό φωτισμό - ένα πρωτοποριακό εγχείρημα για εποχή όπου τα σκηνικά ήταν καθαρά τεχνητά φωτισμένα. Οι εσωτερικές σκηνές θα φωτίζονταν μόνο με κεριά, δημιουργώντας ατμόσφαιρα που θα έμοιαζε με τους πίνακες των Watteau, Gainsborough και Hogarth. Όμως οι διαθέσιμες κάμερες δεν μπορούσαν να αποδώσουν εικόνα σε τόσο χαμηλό φωτισμό.
Η λύση ήρθε από... τη NASA: δανείστηκε εξαιρετικά ευαίσθητους φακούς Zeiss 50mm f/0.7, σχεδιασμένους για λήψη στο διάστημα, που επέτρεψαν την καταγραφή εικόνων στο σκοτάδι.
Το αποτέλεσμα ήταν οπτικά εντυπωσιακό, αλλά τεχνικά εφιαλτικό: κάθε λήψη απαιτούσε πολλαπλές επαναλήψεις, ενώ τα κεριά έλιωναν, η ατμόσφαιρα πνιγόταν στον καπνό, και οι ηθοποιοί συχνά αδιαθετούσαν λόγω έλλειψης οξυγόνου.
Ο Κιούμπρικ ήταν μανιακός στην παραμικρή λεπτομέρεια. Ο Άνταμ θυμάται ότι ο σκηνοθέτης είχε μετατρέψει το γκαράζ του σε «πολεμική» αίθουσα με χάρτες, δείγματα υφασμάτων και αμέτρητες φωτογραφίες, με καθημερινή ανασκόπηση και έντονους καλλιτεχνικούς τσακωμούς για κάθε επιλογή τοποθεσίας - ακόμη και ανάμεσα σε γεωργιανά ή βικτοριανά ντεκόρ.
Όταν η ταινία τελικά ολοκληρώθηκε, η πρώτη υποδοχή της απέδειξε ότι το κιουμπρικό δημιούργημα προκαλούσε... αμηχανία: η διάσημη κριτικός σινεμά Πολίν Καέλ χαρακτήρισε την ταινία “ένα coffee-table movie, ένα τρίωρο slideshow για φοιτητές ιστορίας τέχνης”.
Το κοινό έμεινε παγερά αδιάφορο, ενώ στα Όσκαρ της εποχής απέσπασε επτά υποψηφιότητες, αλλά κέρδισε μόλις στις τεχνικές κατηγορίες: φωτογραφία, σκηνικά, κοστούμια, μουσική. Πρόκειται για μια απογοητευτική επίδοση, δεδομένης της επιμονής και της αφοσίωσης στο εγχείρημα.
Η νέα, αποκαταστημένη εκδοχή της ταινίας
Όμως ο χρόνος απέδειξε ότι ο Κιούμπρικ είχε δημιουργήσει μια ταινία που όχι μόνο ξεπερνούσε τη δυναμική της εποχής, αλλά και δοκίμασε την ίδια την αντίληψή μας για το κινηματογραφικό συναίσθημα. Πενήντα χρόνια μετά την πρώτη κυκλοφορία της, η ταινία αναγνωρίζεται πλέον ως αριστούργημα.
Το Barry Lyndon παίζεται ξανά στις αίθουσες του Ηνωμένου Βασιλείου με αποκαταστημένο υλικό σε 4K - μετά από παρουσίαση στο Φεστιβάλ των Καννών στο πλαίσιο του Cannes Classics - προσδίδοντας νέα επιβλητικότητα στο ήδη μαγευτικό αισθητικό σύμπαν. Σύμφωνα με τον Slant Magazine, η νέα ψηφιακή αποκατάσταση είναι “jaw-dropping” [κοινώς... συναρπαστική πέραν του αναμενομένου], ενώ το DigitalBits σχολιάζει ότι η «λάμψη των σκηνών με κεριά έχει ένα αυθεντικό, σιωπηλό πλούτο που προσδίδει πλούσια ατμόσφαιρα στην αφήγηση».
Η επιρροή της ταινίας εξαπλώνεται δηλωτικά στη σύγχρονη ποπ κουλτούρα και στους νέους δημιουργούς. Στην έρευνα του Sight & Sound του 2022, κατατάχθηκε στην 12η θέση ως καλύτερη ταινία όλων των εποχών στην ψηφοφορία των σκηνοθετών.
Πολλοί σκηνοθέτες της νέας γενιάς, όπως ο Wes Anderson, έχουν αντλήσει από την εικαστική και αφηγηματική αισθητική του Barry Lyndon τη γραφική συμμετρία, τον ρετρό χρωματισμό και τον αποστασιοποιημένο αφηγηματικό τόνο - στοιχεία καθαρά «εμπνευσμένα από τον Κιούμπρικ».
Γιατί το TikTok αγάπησε την ταινία
Επιπλέον, τα νέα μέσα έχουν προωθήσει την ταινία σε γενιές που γεννήθηκαν δεκαετίες μετά την κυκλοφορία της: το TikTok «αγάπησε» τον Barry Lyndon μέσω δημιουργικών, viral «fancam» edits με μουσική rap, ειδικά το κομμάτι “A Lot” του 21 Savage, συνδυασμένο με σκηνές της πτώσης του ήρωα, δημιουργώντας ένα παράδοξο αλλά λειτουργικό συγχρονισμό ανάμεσα στην τέχνη και την σύγχρονη αισθητική της νεολαίας.
Το TimeOut σχολιάζει ότι η ψυχρή αποξένωση του χαρακτήρα Barry Lyndon, η τραγική του εξάρτηση από αξιώματα που δεν μπορεί να κρατήσει, κάνει τον χαρακτήρα συμπαθή στα μάτια της Gen Z, που αναγνωρίζουν τον ίδιο αγώνα μέσα σε διαφορετικά συμφραζόμενα.
Τα σύγχρονα μέσα και κριτικοί όπως οι Times και Financial Times αναδεικνύουν την ταινία όχι απλώς ως αισθητική υπερβολή, αλλά ως βαθιά μετάφραση του ξένου, του αλλότριου παρελθόντος - ένας δραματικά αναστοχαστικός καθρέφτης για την ανθρώπινη ματαιοδοξία, την ταξική αναρρίχηση και την τυραννία του χρόνου.
Στην εποχή των εύπεπτων παραγωγών και του συνεχούς scrolling, το Barry Lyndon αντιστέκεται ως αργό, βαθύ, εικαστικό και στοχαστικό - μια «αντι-Netflix» εμπειρία που σε προκαλεί να εμβαθύνεις, όχι να περάσεις γρήγορα.
Ο ίδιος ο Κιούμπρικ είχε προβλέψει την αποδοχή αυτή: «Από την αρχή, όλες μου οι ταινίες δίχαζαν τους κριτικούς […] αλλά με τον καιρό η κριτική αλλάζει. Το πιο σημαντικό δεν είναι οι πρώτες αντιδράσεις, αλλά αυτό που λέει ο κόσμος για την ταινία χρόνια μετά, αν την αγαπά ή όχι.»
Και η επιστροφή του Barry Lyndon στις αίθουσες 50 χρόνια μετά επιβεβαιώνει ότι είχε πάντα κοινό - απλώς χρειαζόταν χρόνο για να το βρει.