Εκατομμύρια Ρουμάνοι σε πόλεις και χωριά έχουν ενσωματώσει στη ζωή τους το σύστημα επιστροφής εγγύησης στις συσκευασίες ποτών, το περίφημο Deposit Return System (DRS).
Στο χωριό Πιάνου ντε Τζος της Τρανσυλβανίας, η 51χρονη Ντάνα Τσιτουτσέσκου γεμίζει κάθε εβδομάδα έναν μεγάλο σάκο με άδειες συσκευασίες: πλαστικά μπουκάλια PET, αλουμινένια κουτιά, γυάλινα μπουκάλια. Η διαδρομή της ως το τοπικό μπακάλικο είναι πλέον συνήθεια – μια μικρή τελετουργία που αντικατοπτρίζει μια τεράστια συλλογική αλλαγή. Όπως εκατομμύρια Ρουμάνοι σε πόλεις και χωριά, έχει ενσωματώσει στη ζωή της το σύστημα επιστροφής εγγύησης στις συσκευασίες ποτών, το περίφημο Deposit Return System (DRS), που λειτούργησε σαν καταλύτης για μια χωρίς προηγούμενο περιβαλλοντική στροφή.
«Είναι ένα εξαιρετικό σύστημα»
Το σύστημα είναι απλό: με την αγορά αναψυκτικών ή αλκοολούχων ποτών, ο καταναλωτής καταβάλλει επιπλέον 0,50 λέι ανά συσκευασία. Το ποσό επιστρέφεται αμέσως μόλις ο ίδιος επιστρέψει τις συσκευασίες καθαρές και στη φυσική τους μορφή, συνήθως στα ίδια καταστήματα. Για την Τσιτουτσέσκου, τα περίπου 40 λέι που συγκεντρώνει κάθε εβδομάδα από τις δικές της συσκευασίες και μιας γειτονικής οικογένειας καλύπτουν το φαγητό για τις επτά γάτες της. «Είναι ένα εξαιρετικό σύστημα», λέει. «Όλοι στο χωριό το χρησιμοποιούν· πάντα έχει ουρά στο μαγαζί».
Από ουραγός, πρωτοπόρος
Η προσωπική της διαδρομή είναι ελάχιστη μπροστά στη συνολική μεταμόρφωση της Ρουμανίας. Μιας χώρας που για χρόνια κατείχε τις τελευταίες θέσεις στην ΕΕ σε ανακύκλωση, αλλά μέσα σε δύο μόλις χρόνια από την έναρξη του DRS είδε τα ποσοστά συλλογής και ανακύκλωσης συσκευασιών ποτών να εκτοξεύονται έως και στο 94% ορισμένους μήνες.
Τα στοιχεία της RetuRO – της εταιρείας που διαχειρίζεται το σύστημα σε δημόσιο-ιδιωτική σύμπραξη – είναι αποκαλυπτικά: από τον Νοέμβριο του 2023 έως τον Σεπτέμβριο του 2025, επιστράφηκαν 7,5 δισεκατομμύρια συσκευασίες. Ανάμεσά τους 4 δισ. πλαστικές φιάλες, 2 δισ. μεταλλικά κουτάκια και 1,5 δισ. γυάλινες συσκευασίες. Συνολικά, περισσότερους από 500.000 τόνους υψηλής ποιότητας ανακυκλώσιμων υλικών.
«Είναι μια ιστορία από το μηδέν ως τον θρίαμβο», σχολιάζει η διευθύνουσα σύμβουλος της RetuRO, Τζέμα Γουέμπ. «Οι συσκευασίες συλλέγονται καθαρές, με ελάχιστη επιμόλυνση, ανακυκλώνονται εύκολα και έχουμε πλήρη ιχνηλασιμότητα. Ξέρουμε κάθε μπουκάλι που κυκλοφορεί στην αγορά». Η κλίμακα του επιτεύγματος γίνεται ακόμη πιο εντυπωσιακή αν σκεφτεί κανείς από πού ξεκίνησε η χώρα. Μεταξύ 2011 και 2021, τα ποσοστά ανακύκλωσης αστικών απορριμμάτων έμεναν ακίνητα, μόλις στο 11-14%, την ώρα που η υπόλοιπη ΕΕ προχωρούσε. Το 2021, η Ρουμανία ήταν τελευταία στην κυκλική χρήση υλικών: μόλις 1% επέστρεφε στην οικονομία.
Η αλλαγή ξεκίνησε δειλά το 2018, όταν η κυβέρνηση άνοιξε τη συζήτηση για ένα εθνικό σύστημα εγγύησης. Το 2022, η RetuRO ανέλαβε τις προετοιμασίες σε έναν ασφυκτικό χρόνο, που περιλάμβανε την κατασκευή εννέα κέντρων διαλογής και καταμέτρησης σε όλη τη χώρα. Το σύστημα λειτούργησε τελικά στα τέλη του 2023, δημιουργώντας, όπως λέει η Γουέμπ, «ένα από τα μεγαλύτερα και πιο περίπλοκα δίκτυα logistics στη Ρουμανία».
Σε όλη τη Ρουμανία εφαρμόστηκε το «return to retail»
Η καθυστερημένη έναρξη ίσως αποδείχτηκε πλεονέκτημα. Ο Ραούλ Ποπ, υφυπουργός Περιβάλλοντος και ειδικός σε θέματα αποβλήτων, εξηγεί ότι η χώρα μπόρεσε να αξιοποιήσει σύγχρονο λογισμικό και εργαλεία ιχνηλασιμότητας, αποφεύγοντας την «αδράνεια» που μαστίζει χώρες με παλαιότερα, λιγότερο ευέλικτα συστήματα. Σε όλη τη Ρουμανία εφαρμόστηκε το μοντέλο «return to retail»: τα καταστήματα που πωλούν συσκευασίες είναι υποχρεωμένα να τις δέχονται πίσω, είτε με αυτόματες μηχανές είτε χειροκίνητα. Παράλληλα λαμβάνουν οικονομικό κίνητρο για τη διαδικασία, ενώ όλα τα κέρδη της RetuRO επανεπενδύονται στη λειτουργία.
Η ενημέρωση των πολιτών υπήρξε εξίσου κρίσιμη. Η εθνική καμπάνια, εμπνευσμένη από την παραδοσιακή χορεύτική χορωδία hora, παρουσίασε την ανακύκλωση ως συλλογική ευθύνη. Τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά: πρόσφατη μελέτη δείχνει ότι 9 στους 10 Ρουμάνους έχουν χρησιμοποιήσει το σύστημα, ενώ 60% επιστρέφουν συσκευασίες σε τακτική βάση.
Οι γειτονικές χώρες παρακολουθούν στενά την επιτυχία. Πολωνία, Τουρκία, Βουλγαρία, Μολδαβία και Σερβία έχουν ήδη πραγματοποιήσει συναντήσεις με τις ρουμανικές αρχές και τη RetuRO για να αντλήσουν τεχνογνωσία. Η Ρουμανία εισήγαγε σαφές νομοθετικό πλαίσιο: τα καταστήματα που αρνούνται επιστροφές κινδυνεύουν με πρόστιμα, ανεξάρτητα από το μέγεθός τους. Στα μεγάλα σούπερ μάρκετ λειτουργούν αυτοματοποιημένα σημεία παράδοσης, ενώ ακόμη και τα μικρά παντοπωλεία των χωριών είναι υποχρεωμένα να δέχονται τις συσκευασίες.
Το επόμενο βήμα, συζητούν ήδη ειδικοί και οργανώσεις, είναι η επέκταση του συστήματος σε άλλους τύπους συσκευασίας: ξύδι, γυάλινα βάζα, χάρτινα κουτιά γάλακτος. Όμως η κυβέρνηση και η RetuRO δεν θέλουν να βιαστούν. «Είμαστε ακόμη καινούργιοι και είναι πρόωρο να προσθέσουμε περισσότερες κατηγορίες», λέει η Γουέμπ. «Κάθε νέα προσθήκη χρειάζεται την ίδια προσεκτική μελέτη που έγινε για τις συσκευασίες ποτών».
Οι περιβαλλοντικές οργανώσεις αναγνωρίζουν την επιτυχία αλλά υπενθυμίζουν τα όριά της. Τα μπουκάλια και τα κουτάκια αντιστοιχούν σε μόλις 5% του συνολικού απορριμματικού όγκου της χώρας. Το 2024, η συνολική ανακύκλωση της Ρουμανίας άγγιξε μόλις το 12%, ποσοστό που εδώ και χρόνια δεν έχει ξεπεράσει το 14%. Ακόμη και μια υποθετική επιστροφή 100% στις συσκευασίες ποτών δεν θα άλλαζε θεαματικά την εθνική εικόνα.
Γι’ αυτό οργανώσεις όπως η Zero Waste Romania επιμένουν ότι η επόμενη μεγάλη πρόκληση είναι η επαναχρησιμοποίηση. «Η συλλογή λύνει το πρόβλημα των ορατών απορριμμάτων», επισημαίνει η Ελένα Ραστέι. «Η επαναχρησιμοποίηση αλλάζει τη φύση τους. Ένα επαναχρησιμοποιήσιμο μπουκάλι αντικαθιστά 20 έως 50 μιας χρήσης, μειώνει τις εκπομπές άνθρακα και στηρίζει μια πραγματικά κυκλική οικονομία».
Ωστόσο, για τους ανθρώπους όπως η Τσιτουτσέσκου, η επιτυχία δεν μετριέται σε δισεκατομμύρια συσκευασίες. Μετριέται σε αυτά που δεν βλέπουν πια. Με δυνατή βροχή, τα πλαστικά μπουκάλια δεν παρασύρονται πια στα ρέματα. Οι δρόμοι του χωριού είναι απαλλαγμένοι από τα σκουπίδια που κάποτε συσσωρεύονταν κάθε εβδομάδα. Ο αδερφός της, που ζει στην Ισπανία, της λέει με ζήλια πως δεν έχουν παρόμοιο σύστημα εκεί. «Έχει δίκιο», λέει εκείνη. «Είναι καλό για εμάς και για το περιβάλλον».
Το σύστημα της Ρουμανίας δεν έλυσε όλα τα απορριμματικά προβλήματα – ούτε ισχυρίζεται ότι μπορεί να το κάνει. Όμως κατέστησε τη χώρα διεθνές παράδειγμα, απέδειξε ότι η συλλογική συμμετοχή μπορεί να ξεπεράσει χρόνια αδράνειας και, κυρίως, έδειξε ότι η αλλαγή μπορεί να γίνει καθημερινή συνήθεια. Και αυτή η συνήθεια ξεκινά συχνά από την απλή κίνηση μιας γυναίκας που κουβαλά έναν σάκο με άδεια μπουκάλια στο τοπικό της μαγαζί.