Τι συμβαίνει όταν τα παιδιά συνειδητοποιούν ότι για χρόνια τα παραπλανούσαν οι ίδιοι οι γονείς τους, οι δάσκαλοι, ακόμη και θεσμοί που υποτίθεται ότι εγγυώνται την αλήθεια; Πώς ξαναχτίζεται η εμπιστοσύνη;
Κάθε Δεκέμβρη, σαν τεχνητές νιφάδες που κατακάθονται αργά στον πάτο μιας χιονόμπαλας, μια μεγάλη συλλογική συνωμοσία απλώνεται πάνω από τις οικογένειες. Οι γονείς ενθαρρύνουν τα παιδιά να γράψουν γράμματα στον Βόρειο Πόλο, μπισκότα και γάλα αφήνονται δίπλα στο τζάκι, τα κάλαντα και τα χριστουγεννιάτικα τραγούδια προαναγγέλλουν την άφιξή του, και ο Άγιος Βασίλης εισχωρεί όχι μόνο στα σπίτια αλλά και στο ψυχικό τοπίο των παιδιών, από δεκάδες διαφορετικές διόδους. Είναι, αναμφίβολα, το μεγαλύτερο συλλογικό ψέμα που αφηγούμαστε στα παιδιά μας.
Πώς ξαναχτίζεται η εμπιστοσύνη;
Κάπου όμως, συνήθως ανάμεσα στα 7 και τα 9, η αυλαία πέφτει. Το παιδί καταλαβαίνει. Και τότε γεννιέται ένα ερώτημα που βασανίζει γενιές γονέων αλλά πλέον απασχολεί σοβαρά και την επιστημονική κοινότητα: τι συμβαίνει όταν τα παιδιά συνειδητοποιούν ότι για χρόνια τα παραπλανούσαν οι ίδιοι οι γονείς τους, οι δάσκαλοι, ακόμη και θεσμοί που υποτίθεται ότι εγγυώνται την αλήθεια; Πώς ξαναχτίζεται η εμπιστοσύνη;
Έρευνες έχουν δείξει ότι ενήλικες που θυμούνται τους γονείς τους να τους λένε συχνά ψέματα εμφανίζουν αυξημένα επίπεδα άγχους και επιθετικότητας. Δεν είναι περίεργο, λοιπόν, που πολλοί γονείς αναρωτιούνται αν ο μύθος του Αγίου Βασίλη συγκαταλέγεται σε αυτά τα «επώδυνα ψέματα».
Σε μελέτη του 2023, περισσότεροι από τους μισούς ενήλικες δήλωσαν ότι ένιωσαν αρνητικά συναισθήματα όταν έμαθαν την αλήθεια για τον Άγιο Βασίλη, ιδιαίτερα όσοι είχαν μεγαλώσει σε περιβάλλοντα έντονης «γονεϊκής προώθησης» του μύθου.
Το ερώτημα αυτό βρέθηκε στο επίκεντρο της μελέτης «Debunking the Santa Myth», που εκπόνησαν οι αναπτυξιακές ψυχολόγοι Κάντις Μιλς και Θάλια Γκόλντσταϊν από πανεπιστήμια του Τέξας.
Ως επιστήμονες αλλά και ως γονείς, προσπάθησαν να διαπιστώσουν αν υπάρχει ένας «καλός» τρόπος για να καταρρεύσει ο μύθος. Έχει σημασία αν το παιδί το μαθαίνει από ένα συμμαθητή στο προαύλιο ή αν φτάνει μόνο του στο συμπέρασμα, συνδέοντας στοιχεία και αντιφάσεις;
Η έρευνά τους περιλάμβανε συνεντεύξεις με παιδιά έξι έως δεκαπέντε ετών που, σύμφωνα με τους γονείς τους, είχαν πρόσφατα πάψει να πιστεύουν. Οι ερευνητές επιβεβαίωσαν πρώτα ότι τα παιδιά πράγματι δεν πίστευαν πια και στη συνέχεια χαρτογράφησαν τη «διαδρομή προς τη δυσπιστία»: ποιον ρώτησαν, τι τους έκανε να αμφιβάλλουν, πότε ένιωσαν σίγουρα. Τέλος, εξέτασαν πώς βίωσαν την ανακάλυψη και αν αυτή επηρέασε την εμπιστοσύνη τους προς τους γονείς.
Τα αποτελέσματα δεν ήταν μονοδιάστατα. Πολλά παιδιά δήλωσαν θετικά συναισθήματα, υπερηφάνεια που «το κατάλαβαν μόνα τους» ή ανακούφιση στη σκέψη ότι τα δώρα θα συνεχιστούν. Οι ερευνητές εντυπωσιάστηκαν από την ιδεολογική ευελιξία των παιδιών.
Σε αντίθεση με τους ενήλικες, που συχνά δένονται με τις πεποιθήσεις τους ως μέρος της ταυτότητάς τους, τα παιδιά δεν έχουν ακόμη χτίσει τόσο στέρεες αφηγήσεις για τον εαυτό τους. Οι ιδέες έρχονται και φεύγουν πιο εύκολα, χωρίς να απειλούν το «ποιοι είναι».
Ωστόσο, περίπου το 46% των παιδιών ανέφεραν ότι ένιωσαν λύπη, θυμό ή μια γενική δυσφορία. Κάποια βιώματα έμοιαζαν σχεδόν υπαρξιακά. Ένα παιδί περιέγραψε πώς η αποκάλυψη του Αγίου Βασίλη παρέσυρε μαζί της και τον Λαγό του Πάσχα, τη Νεράιδα των Δοντιών, ακόμη και την ιδέα ότι στο τέλος του ουράνιου τόξου υπάρχει κάτι μαγικό. Για ορισμένους, η συνειδητοποίηση δεν ήταν απλώς μια μικρή απογοήτευση, αλλά μια ρωγμή στην ίδια τη δομή της παιδικής κοσμοαντίληψης.
Τα παιδιά που τα πήγαν καλύτερα ήταν εκείνα που έφτασαν στην αλήθεια σταδιακά, συγκεντρώνοντας ενδείξεις μέχρι που μια ήπια επιβεβαίωση από τον γονέα απλώς επικύρωσε αυτό που ήδη ήξεραν. Οι ερευνητές προτείνουν στους γονείς να αποφεύγουν τα πανικόβλητα ψέματα όταν στριμώχνονται από δύσκολες ερωτήσεις και να επιστρέφουν τις απορίες στα ίδια τα παιδιά, ενθαρρύνοντας την κριτική σκέψη.
Παρά τη γονεϊκή αγωνία, πολλοί ειδικοί θεωρούν ότι ο μύθος του Αγίου Βασίλη είναι κατά βάση ακίνδυνος και ίσως ωφέλιμος. Η ψυχολόγος Ζακλίν Γούλεϊ, από τις πρώτες που μελέτησαν τη δημιουργία φανταστικών πεποιθήσεων, έχει δείξει ότι το να πιστεύει ένα παιδί σε κάτι «αδύνατο» απαιτεί γνωστική ακροβασία. Όταν η λογική αρχίζει να συγκρούεται με τον μύθο –πώς χωράει ένας άνθρωπος από την καμινάδα;– το παιδί εφευρίσκει εξηγήσεις. Αυτή η διαδικασία, υποστηρίζει, βρίσκεται στον πυρήνα της επιστημονικής σκέψης: το να φαντάζεσαι τι θα χρειαζόταν για να πετάξουν οι τάρανδοι είναι συγγενές με το να φαντάζεσαι νέες τεχνολογίες.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το γεγονός ότι συχνά τα παιδιά συνεχίζουν να «παίζουν» τον μύθο για χάρη των γονιών τους. Στην έρευνα, κάποια παραδέχτηκαν ότι προσποιούνταν πως πίστευαν ακόμη, επειδή νόμιζαν ότι αυτό έκανε τους γονείς τους χαρούμενους. Ίσως τελικά το ψέμα του Αγίου Βασίλη να είναι λιγότερο μια πράξη εξαπάτησης και περισσότερο μια κοινή παράσταση, δύσκολη στο τέλος της, γιατί σηματοδοτεί κάτι βαθύτερο: το τέλος μιας ηλικίας και την αρχή της επόμενης.