Το «Ουδέν Νεώτερον από το Δυτικό Μέτωπο», που προβάλλεται από το Netflix, βρίσκεται ανάμεσα στις πρώτες θέσεις της προτίμησης του ελληνικού κοινού.
Η ταινία αφηγείται τη συγκλονιστική ιστορία ενός νεαρού Γερμανού στρατιώτη στο Δυτικό Μέτωπο του Α' Παγκοσμίου Πολέμου.
Ο Παούλ και οι σύντροφοί του βιώνουν από πρώτο χέρι πώς η αρχική ευφορία του πολέμου μετατρέπεται σε απόγνωση και φόβο, καθώς πολεμούν για τη ζωή τους, αλλά και ο ένας για τον άλλον, στα χαρακώματα. Η ταινία του σκηνοθέτη Έντουαρντ Μπέργκερ βασίζεται στο γνωστό παγκοσμίως ομώνυμο μπεστ σέλερ του Έριχ Μαρία Ρεμάρκ (Erich Maria Remarque).
Η νέα προσαρμογή του μυθιστορήματος «Ουδέν Νεώτερον από το Δυτικό Μέτωπο» του 1929, από τον σκηνοθέτη Έντουαρντ Μπέργκερ για το Netflix, προσφέρει μια ζοφερή, αλλά εντυπωσιακή απεικόνιση του πολέμου χαρακωμάτων στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Η ιστορία μεταφέρθηκε για πρώτη φορά σε μια εμβληματική ταινία από την Universal Pictures το 1930. Αυτή τη φορά, ο Berger αναπαρήγαγε την ιστορία με μια σαφώς γερμανική αντίληψη του πολέμου και της εξουσίας. Εδώ δεν υπάρχουν ήρωες. Καμία ηθική πυξίδα. Μόνο ένα έθνος που παραπλανήθηκε τόσο πολύ από την αίσθηση της «εξαιρετικότητάς» του, που άνοιξε το δρόμο για την ίδια του την καταστροφή.
Αυτή η ιστορία μοιάζει πιο επίκαιρη από ποτέ, όπως υπογραμμίζει σε άρθρο του στον TIME ο συγγραφέας και καθηγητής Cory MacLauchlin.
«Ουδέν Νεώτερον από το Δυτικό Μέτωπο»: Η υπόθεση
Η κάθοδος του Paul Bäumer στην καρδιά του πολέμου αρχίζει με τα ψέματα του δασκάλου του. Με μεγάλα μάτια και αθώοι, ο Paul και οι συμμαθητές του πιστεύουν τον δάσκαλό τους όταν τους διαβεβαιώνει ότι η νίκη είναι επικείμενη. Είναι η Σιδηρά Νεολαία, λέει ο δάσκαλός τους, που πολεμά για «τον Κάιζερ, τον Θεό και την πατρίδα!».
Η πραγματικότητα του πολέμου καταρρίπτει αυτόν τον μύθο. Μετά τον πρώτο βομβαρδισμό, ο Paul ανασύρεται από τα ερείπια. Κοιτάζει στο βάθος, καταβροχθίζοντας μπαγιάτικο ψωμί, και στη συνέχεια σηκώνεται για να μαζέψει την ταυτότητα του νεκρού συμμαθητή του. Από μάχη σε μάχη, ο Paul παλεύει να διατηρήσει κάποια υποψία της ανθρωπιάς του, αλλά η επιβίωση σε αυτό το κολασμένο τοπίο τον αφήνει τελικά άδειο.
Σε αντίθεση με τις περισσότερες πολεμικές ιστορίες, το «Ουδέν Νεώτερον από το Δυτικό Μέτωπο» δεν προσπαθεί να δικαιολογήσει ή να συναισθηματοποιήσει καμία από τις δύο πλευρές της σύγκρουσης.
Όταν ο Erich Maria Remarque άρχισε να γράφει το μυθιστόρημα το 1927, είχε ως στόχο να αποτυπώσει την εμπειρία του από τον πόλεμο με δημοσιογραφική σαφήνεια. Ο Paul και οι σύντροφοί του δεν τρέφουν καμία εχθρότητα προς τους Γάλλους. Πολεμούν επειδή τους είπαν να πολεμήσουν και δεν θέλουν να πεθάνουν.
Σε μια από τις πιο διάσημες σκηνές του βιβλίου, ο Paul πέφτει σε μια τρύπα οβίδας και θάβει το μαχαίρι του στο στήθος ενός Γάλλου στρατιώτη. Για ώρες ξαπλώνει δίπλα στον Γάλλο που αργοπεθαίνει και, τελικά, καταβεβλημένος από ενοχές, ομολογεί: «Αν πετάγαμε αυτά τα τουφέκια και αυτή τη στολή θα μπορούσες να είσαι αδελφός μου».
Γερμανία: Ο πόλεμος, η ανακωχή και το μετά
Αυτή η ειλικρίνεια έκανε το μυθιστόρημα διεθνές μπεστ σέλερ και το 1930 τράβηξε την προσοχή του μεγιστάνα του κινηματογράφου Carl Laemmle, ιδρυτή της Universal Pictures. Ο Laemmle, ο οποίος διατηρούσε στενούς δεσμούς με την οικογένεια και τους φίλους του στη Γερμανία, ταξίδεψε στο Βερολίνο για να συναντήσει τον Remarque και να αγοράσει τα δικαιώματα του βιβλίου.
Η ταινία δεν φείδεται εξόδων στην παραγωγή και προσφέρει μια έντονη κινηματογραφική εμπειρία, βυθίζοντας το κοινό στους ήχους και τις εικόνες του πολέμου.
Όταν κέρδισε το Όσκαρ Καλύτερης Ταινίας, ο Laemmle πείστηκε ότι αυτή η ταινία θα έστρεφε τον κόσμο μακριά από την καταστροφή της ανθρωπότητας. Ούτε ο Laemmle ούτε ο Remarque θα μπορούσαν να προβλέψουν αυτό που κατέτρωγε τη Γερμανία τη δεκαετία του 1930.
Σε αυτή τη νέα διασκευή, σχεδόν έναν αιώνα αργότερα, ο Edward Berger βασίζεται σε μια πληρέστερη κατανόηση της γερμανικής ιστορίας. Ενώ ο πόλεμος έληξε το 1918, οι όροι της ολοκλήρωσής του πυροδότησαν μια εσωτερική σύγκρουση που θα βασάνιζε τη Γερμανία για πάνω από μια δεκαετία και τελικά θα οδηγούσε στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.
Στην ταινία, ξεφεύγουμε από τον Paul για να ακολουθήσουμε τον Matthias Erzberger (Daniel Brühl), που ηγείται μιας αντιπροσωπείας για να διαπραγματευτεί μια ανακωχή με τη Γαλλία. Τα γερμανικά στρατεύματα λιμοκτονούν και ο χειμώνας έχει έρθει. Σε ένα βαγόνι τρένου βαθιά μέσα στο δάσος Κομπανί, οι Γάλλοι θέτουν αταλάντευτες απαιτήσεις που θα αποδεκατίσουν τον γερμανικό στρατό και θα στείλουν το έθνος σε οικονομική ύφεση. Ο Erzberger προειδοποιεί ότι αν η ειρήνη προκαλέσει περισσότερη δυστυχία από τον πόλεμο, ο γερμανικός λαός θα δυσανασχετήσει. «Αυτό είναι μια ασθένεια για τους ηττημένους», σχολιάζει ο Γάλλος στρατηγός. Χωρίς άλλη επιλογή, η γερμανική αντιπροσωπεία υπογράφει την ανακωχή.
Εν τω μεταξύ, ο στρατηγός Φρίντριχ, ένα αμάλγαμα των πιο διεφθαρμένων πτυχών του γερμανικού μιλιταρισμού, πίνει κρασί στο επιτάξιμο κάστρο του και καταφέρεται εναντίον των «Σοσιαλδημοκρατών... που ξεπουλάνε την πατρίδα μας». Προσκολλημένος στις τελευταίες στιγμές της εξουσίας του, διατάζει τα εξαντλημένα στρατεύματά του, ανάμεσά τους και ο Paul, να επιτεθούν στις γαλλικές γραμμές. Καθώς οι στρατιώτες του πέφτουν σε μια μάταιη επίθεση δεκαπέντε λεπτά πριν τεθεί σε ισχύ η ανακωχή, ο στρατηγός κοιτάζει το ρολόι.
Η ταινία τελειώνει με τις πρώτες στιγμές ειρήνης. Αλλά όπως σημειώνει ο Berger σε πρόσφατη συνέντευξή του στο κινηματογραφικό φεστιβάλ του Middleburg, το τέλος «είναι η αρχή μιας πολύ μεγαλύτερης φρίκης». Το ρήγμα μεταξύ σοσιαλδημοκρατών και μαχητικών εθνικιστών, μεταξύ εκείνων που θέλουν τη δημοκρατική ειρήνη και εκείνων που ασπάζονται τον αυταρχισμό, θα διαλύσει τη Γερμανία.
Εβδομάδες μετά την υπογραφή της ανακωχής, ορισμένοι Γερμανοί πολιτικοί ισχυρίστηκαν ψευδώς ότι η Γερμανία βρισκόταν σε πορεία νίκης όταν ο Erzberger παραδόθηκε. Αντιδημοκρατικές εθνικιστικές ομάδες σχηματίστηκαν σύντομα σε όλη τη χώρα, προσελκύοντας πρώην στρατιωτικούς και αντισημίτες. Διακινούσαν τον μύθο ότι οι σοσιαλδημοκράτες είχαν συνωμοτήσει με Εβραίους και σοσιαλιστές για να προδώσουν το έθνος. Ο Τύπος χαρακτήρισε τον Erzberger «εγκληματία», ενώ το 1921 μια δεξιά τρομοκρατική ομάδα τον δολοφόνησε. Μεταξύ των αναδυόμενων εθνικιστικών οργανώσεων, το Ναζιστικό Κόμμα αποδείχθηκε το πιο ικανό στην απόκτηση πολιτικής εξουσίας. Με την απρόθυμη υποστήριξη των μετριοπαθών συντηρητικών το 1933, υπερψήφισαν τους σοσιαλδημοκράτες για να προικίσουν τον Αδόλφο Χίτλερ με απόλυτη εξουσία.
Ο Μπέργκερ στην ταινία «Ουδέν Νεώτερον από το Δυτικό Μέτωπο» αποφεύγει να κάνει άμεσες συνδέσεις με το ναζιστικό καθεστώς, αλλά παραδέχεται ότι «τα πάντα στην ταινία είναι εμποτισμένα με τις γνώσεις μου για τους ναζί και για ό,τι ξέρουμε ότι θα έρθει μετά».
«Ουδέν Νεώτερον από το Δυτικό Μέτωπο»: Τι συνέβη με την ταινία του 1930
Στην πραγματικότητα, το φάντασμα του ναζισμού στοιχειώνει πάντα το περιθώριο αυτής της ιστορίας. Όταν η ταινία «Ουδέν Νεώτερον από το Δυτικό Μέτωπο» έκανε πρεμιέρα στο Βερολίνο το 1930, οι ναζί διαμαρτυρήθηκαν για την προβολή της, χαρακτηρίζοντάς την «προσβολή της γερμανικής υπερηφάνειας». Επί μία εβδομάδα, βίαιοι όχλοι περιφέρονταν στην πρωτεύουσα, επιτιθέμενοι σε Εβραίους πολίτες και σπάζοντας παράθυρα, μέχρι που η κυβέρνηση απαγόρευσε την ταινία και πίεσε άλλες κυβερνήσεις να ακολουθήσουν το παράδειγμά της. Ο Laemmle, ωστόσο, συνέχισε να προωθεί την ταινία. Το 1934 ταξίδεψε στη Βιέννη για να ζητήσει από τον καγκελάριο Englebert Dollfuss να άρει την αυστριακή απαγόρευση. Ο Dollfuss αρνήθηκε ευγενικά. Λίγες ημέρες αργότερα ναζιστές αντάρτες εισέβαλαν στην Καγκελαρία και δολοφόνησαν τον Dollfuss.
Οι ναζί στοχοποίησαν ανελέητα και το βιβλίο. Μόλις ανέλαβαν την πλήρη εξουσία στη Γερμανία, το 1933, κατέσχεσαν αντίτυπα από σπίτια και βιβλιοθήκες, τα έκαψαν και απαγόρευσαν την έκδοσή του. Όταν κατηγόρησαν τον Ρεμάρκ ως «αντιπατριώτη», διέφυγε στην Ελβετία και στη συνέχεια στις ΗΠΑ, όπου έζησε το υπόλοιπο της ζωής του. Απτόητο, το καθεστώς συνέλαβε την αδελφή του. Στη δίκη της, ο δικαστής δήλωσε: «Σας καταδικάσαμε σε θάνατο επειδή δεν μπορούμε να συλλάβουμε τον αδελφό σας». Λίγες ώρες αργότερα, την αποκεφάλισαν.
«Τα χαρακώματα. Τα ψέματα. Η ανατροπή. Η εγκατάλειψη της δημοκρατίας. Θα ήταν εύκολο να δούμε αυτά τα γεγονότα ως συμφορές μιας περασμένης εποχής, το υλικό κάθε καλής πολεμικής ταινίας. Ο κόσμος έχει προοδεύσει, λέμε στους εαυτούς μας», σημειώνει στο άρθρο του στον TIME ο Cory MacLauchlin.
Τα εθνικιστικά κινήματα ξανά σε έξαρση
«Και όμως, τα εθνικιστικά κινήματα βρίσκονται και πάλι σε έξαρση. Η Ιταλία εξέλεξε μία νεοφασίστα πρωθυπουργό που κρατάει τη σημαία του Μουσολίνι. Η Ουγγαρία φιμώνει τον Τύπο της και ζητά «εθνική ομοιογένεια». Από τη Γαλλία έως την Πολωνία, ακροδεξιοί πολιτικοί υπονομεύουν την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η Βραζιλία ακροβατεί στο χείλος του γκρεμού. Η Ρωσία έχει εισβάλει στην Ουκρανία. Και στις ΗΠΑ, ένοπλοι “πατριώτες” επιτέθηκαν βίαια στο Καπιτώλιο των ΗΠΑ για να ανατρέψουν τις εκλογές του 2020 με εντολή του προέδρου. Ένας νέος φασισμός ντυμένος με αστέρια και ρίγες» συνεχίζει και επισημαίνει:
«Το Ουδέν Νεώτερον από το Δυτικό Μέτωπο» και η ιστορία που το περιβάλλει, μας υπενθυμίζει από τι κινδυνεύουμε, αν επιτρέψουμε στη δημοκρατία να αποδυναμωθεί υπό την πίεση του φανατικού εθνικισμού. Μας θυμίζει τι συμβαίνει αν αποτύχουμε να κρατήσουμε το θηρίο μακριά. Φυσικά, τα περήφανα έθνη πάντα δυσκολεύονταν να κοιταχτούν στον καθρέφτη, έτσι ο Berger το κάνει για εμάς. “Προέρχομαι από ένα έθνος που ενέδωσε στις πιο καταστροφικές του παρορμήσεις δύο φορές τον περασμένο αιώνα”, συλλογίζεται. “Ξέρω πώς τελειώνει αυτή η ιστορία”».
Φωτογραφίες: Reiner Bajo / Netflix