Στον Πορθμό της Μεσσίνας, ανάμεσα στη στεριά της Καλαβρίας και την απέναντι όχθη της Σικελίας, εκτελείται εδώ και πάνω από έναν αιώνα το ίδιο καθημερινό σιδηροδρομικό θαύμα.
Καθώς το τρένο βυθίζεται στο μεταλλικό σώμα του πλοίου, τα βαγόνια σαν χερσαία πλάσματα που ξαφνικά μαθαίνουν να αναπνέουν μέσα στη θαλάσσια υγρασία, μοιάζει κανείς να περνά ένα κατώφλι: όχι απλώς των ράγων που συναντούν το νερό, αλλά ενός κόσμου όπου ο χρόνος και ο πολιτισμός σμίγουν σε μια σπάνια ακολουθία.
Το τελευταίο τρένο της Ευρώπης που ταξιδεύει πάνω στο νερό
Στον Πορθμό της Μεσσίνας, ανάμεσα στη στεριά της Καλαβρίας και την απέναντι όχθη της Σικελίας, εκτελείται εδώ και πάνω από έναν αιώνα το ίδιο καθημερινό θαύμα. Το τελευταίο επιβατικό τρένο της Ευρώπης που ακόμη ταξιδεύει πάνω στο νερό, ολονυχτίς, αργά, συγχρονισμένο με τις παλίρροιες, τις δυνάμεις του ανέμου, την ιστορία, κι όλα όσα φορτώνει πάνω του η μνήμη των ανθρώπων που διασχίζουν το στενό.
Κι όμως, αυτή η σπάνια σιδηροδρομική γέφυρα ανάμεσα σε δύο κόσμους απειλείται - όχι από την αδιαφορία του χρόνου, αλλά από την ακόρεστη λαχτάρα της προόδου που θέλει να σφραγίσει το κενό με μπετόν και ατσάλι, χτίζοντας μια υπερυψωμένη γέφυρα, μήκους τριών χιλιομέτρων, που φιλοδοξεί να ενώνει εκεί όπου το πέρασμα είναι, ήδη, ενωμένο: από το τελετουργικό του ταξιδιού.
Όλα αρχίζουν στο Μιλάνο. Το Intercity Notte, με προορισμό τις Συρακούσες, ξεκινάει νωχελικά από την επιβλητική Gare Centrale στις 19:40. Στο σώμα του συνυπάρχουν δεκάδες ιστορίες: επιβάτες που επιστρέφουν στους γονείς τους ύστερα από χρόνια στην πόλη, φοιτητές που κατεβαίνουν νότια για τις γιορτές, ταξιδιώτες που αναζητούν την αργή εναλλακτική απέναντι στο αεροπλάνο.
Κι εκεί, λίγο μετά την Πίζα, το σκοτάδι απλώνεται σαν πέπλο πάνω στην Ιταλική χερσόνησο. Τα φώτα των παραθαλάσσιων χωριών αναβοσβήνουν σαν φάροι στο πλάι της διαδρομής. Το βράδυ διαδέχεται τη νύχτα, κι οι κουκέτες μεταμορφώνονται σε μικρά δωμάτια.
Κι όντως, εκεί στις 7 το πρωί, στην αλμυρή αύρα της Καλαβρίας, οι επιβάτες αρχίζουν να ξυπνούν. Ένας σιδηροδρομικός υπάλληλος εμφανίζεται με έναν δίσκο όπου μια μικρή δόση εσπρέσο και μια φλούδα πορτοκαλιού μοιάζουν να κρατούν την ψυχή σε εγρήγορση.
Ο σταθμός της Βίλα Σαν Τζοβάνι αρχίζει να διαγράφεται πίσω από θαμπά τζάμια, και τότε συμβαίνει η μικρή μηχανική χορογραφία που κρατάει χρόνια: ο συρμός κόβεται στα δύο, ένα κομμάτι συνεχίζει προς το Ρήγιο, κι ένα άλλο, με προορισμό το νησί, μπαίνει αργά, σπρωγμένο από έναν εφεδρικό μηχανισμό, στα σπλάχνα του φέρι μποτ.
Οι ράγες του καταστρώματος κουμπώνουν πάνω στις σιδηροτροχιές, οι συνδέσεις με τα φρένα ασφαλίζουν, οι φωνές των εργατών πάνω στις μεταλλικές ράμπες ρυθμίζουν το τελευταίο άγγιγμα της τελειότητας. Και το τρένο, ξαφνικά, δεν είναι πια τρένο. Είναι πλοίο, αλλά χωρίς να πάψει να είναι τρένο. Ένα υβρίδιο της ανθρώπινης επινοητικότητας.
Η διάβαση του Μεσσηνίου Πελάγους διαρκεί μόλις είκοσι λεπτά, μα είναι είκοσι λεπτά όπου ο χρόνος αποκτά άλλη ποιότητα. Οι επιβάτες ανεβαίνουν στο κατάστρωμα, μυρίζουν τη θαλασσινή αλμύρα, βλέπουν την Παναγία - την Madonna della Lettera - να υψώνεται στην άκρη του λιμανιού της Μεσσίνας, να ευλογεί το πέρασμα των ανθρώπων και των τρένων.
Στα δεξιά, η Αίτνα αγρυπνά ακόμη, έστω κι αν ο όγκος της κρύβεται από σύννεφα. Στην καντίνα, τα αραντσίνια αχνίζουν· αυτά τα μικρά ρυζοσώματα, στρογγυλά ή μυτερά, αντανακλούν την τοπική κουλτούρα σαν μπαλίτσες γεμισμένες με παράδοση. Οι Σικελοί μυρίζουν το σπίτι τους πριν ακόμα το δουν: «Όταν βλέπουμε το άγαλμα, ξέρουμε ότι φτάσαμε», λέει ο Σαλβατόρε από το κυλικείο του τρένου, μιλώντας στο BBC, κι η φωνή του αποτυπώνει την εύθραυστη ισορροπία ανάμεσα στην απουσία και στην επιστροφή.
Η νέα γέφυρα απειλεί την ύπαρξη του τρένου
Κι όμως, αυτή η καθημερινή μικρή γιορτή της ταυτότητας απειλείται από ένα έργο τόσο γιγαντιαίο που, ακόμη κι αν ευοδωθεί, ίσως καταστρέψει μια παράδοση που οι ίδιοι οι άνθρωποι δεν γνώρισαν ποτέ ως «παλιά». Το καρτερικό φέρι-μποτ και η σπάνια εικόνα των βαγονιών που πλέουν πάνω στη θάλασσα κινδυνεύουν να περάσουν στη λήθη.
Αν κατασκευαστεί η καινούργια γέφυρα - το έργο των 13,5 δισεκατομμυρίων ευρώ - το πέρασμα θα γίνει μια οδική και σιδηροδρομική ευθεία, μια βιαστική γραμμή πάνω από τα κύματα, στεγνή από το αλάτι της συγκίνησης.
Οι υπέρμαχοι της γέφυρας μιλούν για πρόοδο, για επιτάχυνση, για την απρόσκοπτη σύνδεση του νησιού με την υπόλοιπη χώρα. Οι πολέμιοι επικαλούνται το κόστος, την περιβαλλοντική καταστροφή, την ανάγκη για επενδύσεις όχι σε γέφυρες του εντυπωσιασμού αλλά σε υποδομές καθημερινές, πιο ταπεινές, πιο χρήσιμες: σχολεία, νοσοκομεία, νέες σιδηροδρομικές γραμμές στο ίδιο το νησί.
Η συλλογική σιδηροδρομική μνήμη
Κι ύστερα είναι η μνήμη. Αυτό το ήπιο, συλλογικό αίσθημα που χωρά μέσα του κάτι περισσότερο από το σήμερα. Η διαδρομή αυτή, η τελευταία σιδηροδρομική κουκκίδα πάνω στο θαλασσινό χάρτη της Ευρώπης, δεν είναι απλώς ένα κομμάτι τουριστικού φολκλόρ. Είναι μια γέφυρα που δεν επιβάλλει την παρουσία της, αλλά στήνεται καθημερινά με την επιμέλεια μηχανικών, ναυτικών, επιβατών:
Ένα μέρος όπου άνθρωποι που δεν γνωρίζονται μοιράζονται τα ίδια κύματα, τις ίδιες ράγες, τις ίδιες βδελυρές μυρωδιές από λάδια και πετρέλαιο, τα ίδια βλέμματα στον ορίζοντα που αλλάζει σχήμα.
Ο ντόπιος σικελός φιλόσοφος που συνάντησε η ρεπόρτερ του BBC στη Μεσσίνα μίλησε για τον φόβο μιας «ομαδικής λήθης». Ίσως έχει δίκιο. Ίσως, τελικά, η φωνή της προόδου είναι πιο πολύ μια επιθυμία για σιωπή μπροστά στην επιμονή της ιστορίας. Το τρένο που φτάνει στις Συρακούσες είκοσι ώρες μετά την αναχώρηση από το Μιλάνο δεν είναι απλώς συμβολισμός αντοχής· είναι η απόδειξη ότι κάποια ταξίδια δεν χρειάζεται να γίνουν πιο γρήγορα. Αρκεί να συνεχίσουν να συμβαίνουν.
Γιατί ο κόσμος δεν αποτελείται μόνο από τόπους «που πρέπει» να ενωθούν, αλλά κι από τρόπους που επιλέγουμε να τους ενώνουμε. Αυτό το τρένο, αυτό το πλοίο, αυτό το κράτημα ανάμεσα σε δύο όχθες, είναι ένας από αυτούς τους τρόπους. Και κάποιοι ήδη τον αποχαιρετούν πιο σιωπηλά κι απ’ όσο δέχεται η θάλασσα.