Η πορεία των Podemos δείχνει ότι το να ανατρέψεις το παλιό δεν αρκεί: χρειάζεται και να χτίσεις κάτι ανθεκτικό, με εσωτερική δημοκρατία, οργάνωση και διαρκή διάλογο με την κοινωνία.
Η ιστορία των Podemos είναι μια συμπυκνωμένη διαδρομή ανόδου και πτώσης σε λιγότερο από μία δεκαετία – από το «ναι, μπορούμε» των πλατειών στο αίσθημα πολιτικής ορφάνιας πολλών από όσους τους στήριξαν. Για να τη διαβάσει κανείς σωστά, πρέπει να επιστρέψει στο 2011 και στο κίνημα των Indignados [Αγανακτισμένων], όταν δεκάδες χιλιάδες Ισπανοί κατέβηκαν στην μαδριλένικη Πουέρτα δελ Σολ και σε άλλες πόλεις, διαμαρτυρόμενοι για λιτότητα, ανεργία, εξώσεις και διαφθορά.
Το 15-Μ ήταν ένα μαζικό, αντι-συστημικό κίνημα διαμαρτυρίας που ξέσπασε στην Ισπανία στις 15 Μαΐου 2011 – γι’ αυτό και το όνομα 15-M (15 May). Δεν ήταν κόμμα, αλλά ένα ασαφές αλλά εκρηκτικό ρεύμα αντι-κατεστημένου λαϊκισμού, που έδειξε πως το παραδοσιακό δίπολο Λαϊκό Κόμμα–PSOE είχε χάσει την ηθική του νομιμοποίηση για μεγάλα κομμάτια της κοινωνίας.
Με στόχο να μετατρέψει την αγανάκτηση σε πολιτική αλλαγή
Από αυτό το υπόστρωμα ξεπήδησε, τον Ιανουάριο του 2014, ο σχηματισμός των Podemos. Μια ομάδα νέων πανεπιστημιακών και ακτιβιστών –με επικεφαλής τον πολιτικό επιστήμονα Πάμπλο Ιγκλέσιας– υπέγραψε το μανιφέστο Mover ficha με στόχο να μετατρέψει την «αγανάκτηση σε πολιτική αλλαγή» και να εκφράσει εκλογικά το ρεύμα κατά της λιτότητας. Η ίδρυση του κόμματος επίσημα στις 16 Ιανουαρίου 2014 στη Μαδρίτη είχε κάτι από... θεατρική παράσταση και κάτι από εργαστήριο: κόμμα-κίνημα, με διαδικτυακές ψηφοφορίες, «κύκλους» τοπικών συνελεύσεων και σαφές μήνυμα ότι τα παραδοσιακά κόμματα είναι μέρος του προβλήματος.
Η πρώτη έκπληξη ήρθε λίγους μήνες αργότερα. Στις ευρωεκλογές του Μαΐου 2014, ένα κόμμα μόλις τεσσάρων μηνών κατέκτησε πέντε έδρες και σχεδόν 8% των ψήφων, διαλύοντας τις δημοσκοπήσεις και δείχνοντας ότι υπάρχει τεράστιο κενό εκπροσώπησης στα αριστερά του PSOE. Τότε γεννήθηκε και η αίσθηση πως οι Podemos δεν ήταν ένα περιθωριακό εγχείρημα, αλλά πιθανός διεκδικητής της εξουσίας. Στα χρόνια που ακολούθησαν, το κόμμα θα γινόταν τρίτη δύναμη στις γενικές εκλογές του 2015 και του 2016, χωρίς ωστόσο να πετύχει το περίφημο sorpasso – την υπέρβαση των σοσιαλιστών ως κύρια δύναμη της Αριστεράς.
Η στρατηγική των Podemos συνδύασε δύο στοιχεία
Από νωρίς η στρατηγική των Podemos συνδύασε δύο στοιχεία: ένα έντονα λαϊκιστικό, αντι-ελιτίστικο λεξιλόγιο («ο λαός» απέναντι στις «κάστες») και μια εμμονή με την τηλεόραση και τα media ως βασικό πεδίο πολιτικής σύγκρουσης. Η θεωρητική επιρροή του Ερνέστο Λακλάου –η ιδέα ότι μπορείς να οικοδομήσεις ένα νέο λαϊκό μπλοκ κυρίως μέσω λόγου και συμβολικής ηγεμονίας– οδήγησε την ηγεσία να επενδύσει στην εικόνα περισσότερο απ’ ό,τι στην οργάνωση.
Ο Ιγκλέσιας έγινε σε χρόνο ρεκόρ αναγνωρίσιμος τηλεοπτικός «σταρ», αξιοποιώντας τις εκπομπές debate για να μεταφέρει στην κεντρική σκηνή τα συνθήματα της πλατείας. Το αποτέλεσμα ήταν εντυπωσιακό εκλογικά – αλλά έσπειρε και τους σπόρους μελλοντικών αδυναμιών: ένα κόμμα με τεράστια προβολή, αλλά ασθενείς ρίζες σε τοπικό επίπεδο.
Παράλληλα, στο εσωτερικό του κόμματος διαμορφώθηκαν γρήγορα δύο στρατηγικές γραμμές: η πιο «κλασική» αριστερή, γύρω από τον Ιγκλέσιας, που προέκρινε σαφή διάκριση από το PSOE και συμμαχίες με την παραδοσιακή αριστερά, και η «πλειοψηφική/λαϊκιστική» γραμμή του Ίνιγκο Ερεχόν που ήθελε ένα πιο ανοιχτό, υπερκομματικό λόγο, όχι δεμένο με τα σύμβολα της παλιάς αριστεράς. Η σύγκρουση αυτή κορυφώθηκε στις εσωκομματικές διαδικασίες του 2017 και οδήγησε στη ρήξη και στην αποχώρηση του Ερεχόν προς το Más Madrid, αφήνοντας πίσω ένα κόμμα πιο μονοκεντρικό γύρω από τον Ιγκλέσιας.
Η μεγάλη στροφή
Η μεγάλη στροφή ήρθε το 2019. Μετά από αλλεπάλληλες εκλογικές αναμετρήσεις και αποτυχημένες διαπραγματεύσεις, οι εκλογές του Νοεμβρίου 2019 άνοιξαν τον δρόμο για την πρώτη κυβέρνηση συνασπισμού στην πρόσφατη δημοκρατική ιστορία της Ισπανίας: μια συμφωνία PSOE–Unidas Podemos, με τον Ιγκλέσιας δεύτερο αντιπρόεδρο και τους Podemos να αναλαμβάνουν κρίσιμα χαρτοφυλάκια όπως τα Κοινωνικά Δικαιώματα, η Ισότητα και η Καταναλωτική Πολιτική. Για ένα κομμάτι της κοινωνίας, το κόμμα που γεννήθηκε από τις καταλήψεις πλατειών είχε πλέον φτάσει στο κέντρο της εξουσίας.
Η κυβερνητική θητεία των Podemos άφησε απτά ίχνη: αυξήσεις στον κατώτατο μισθό, μεταρρυθμίσεις στην εργατική νομοθεσία με ενίσχυση των συλλογικών διαπραγματεύσεων, νόμο για την ευθανασία, βελτιώσεις στα δικαιώματα έκτρωσης και πολιτικές κατά της έμφυλης βίας.
Όμως η συμμετοχή στην κυβέρνηση έφερε μαζί της και κόστος. Η αρχική υπόσχεση «ριζικής αλλαγής» μεταφράστηκε σε συμβιβασμούς μέσα στα όρια της ΕΕ και του ισπανικού κράτους, απογοητεύοντας τμήματα της βάσης που περίμεναν κάτι πιο ανατρεπτικό. Την ίδια στιγμή, η Δεξιά και η Ακροδεξιά εξαπέλυαν διαρκείς επιθέσεις – πολιτικές, μιντιακές, ακόμη και δικαστικές – εναντίον των ηγετικών στελεχών, δημιουργώντας μια κουλτούρα μόνιμης πολιορκίας.
Η πανδημία του Covid-19 επιτάχυνε τις αντιφάσεις. Από τη μία, οι Podemos βρέθηκαν στην καρδιά της διαχείρισης μιας άνευ προηγουμένου κοινωνικής κρίσης· από την άλλη, βρέθηκαν και στο κέντρο μιας πολωτικής εκστρατείας δυσφήμησης. Πολλά στελέχη βίωσαν ψυχολογική φθορά και πολιτική απογοήτευση. Όπως περιγράφει η πρώην γραμματέας του κόμματος Λίλιθ Βερστρίνιε, «μια γενιά που πίστεψε ότι είχε μερίδιο στο μέλλον βρέθηκε να γερνάει πολιτικά μέσα σε λίγα χρόνια».
Μια ριψοκίνδυνη απόφαση και το Sumar
Το 2021 ο Ιγκλέσιας πήρε τη ριψοκίνδυνη απόφαση να εγκαταλείψει την αντιπροεδρία για να είναι υποψήφιος στις περιφερειακές εκλογές της Μαδρίτης, ελπίζοντας να ανακόψει την ηγεμονία του Λαϊκού Κόμματος στην περιφέρεια.
Η κίνηση απέτυχε: οι Podemos βελτίωσαν ελαφρά το ποσοστό τους, αλλά ο συνολικός συσχετισμός δυνάμεων δεν άλλαξε, και ο Ιγκλέσιας αποχώρησε από την ηγεσία, προτείνοντας ως νέα «βιτρίνα» της αριστεράς την υπουργό Εργασίας Γιολάντα Ντίαθ.
Η Ντίαθ, με πιο συναινετικό προφίλ, ανέλαβε να χτίσει ένα νέο σχήμα – το Sumar – πέρα από το brand των Podemos, το οποίο στο μεταξύ είχε φθαρεί από εσωτερικές συγκρούσεις και σκάνδαλα περί διαδοχής (πραγματικά ή κατασκευασμένα).
Η ίδρυση του Sumar το 2023 λειτούργησε σαν επιτάχυνση της πτώσης. Παρότι τυπικά οι Podemos εντάχθηκαν στην πλατφόρμα για τις εκλογές του Ιουλίου 2023, η πραγματική ηγεμονία βρισκόταν πια στα χέρια της Ντίαθ. Το Sumar έλαβε 12,3% και 31 έδρες, όμως μόνο πέντε από αυτές πήγαν σε υποψηφίους των Podemos, ένδειξη του περιορισμένου βάρους του κόμματος μέσα στο νέο μόρφωμα και της εκλογικής του συρρίκνωσης σε σχέση με το 2016–2019.
Όταν στη συνέχεια ο Πέδρο Σάντσεθ σχημάτισε νέα κυβέρνηση συνεργασίας με το Sumar, ήταν σαφές ότι διαπραγματεύεται με τη Ντίαθ, όχι με τους Podemos. Η άρνηση του PSOE να κρατήσει την Ιρένε Μοντέρο στο υπουργείο Ισότητας, παρά την επιμονή της ηγεσίας των Podemos, οδήγησε το κόμμα εκτός κυβέρνησης και, αργότερα, εκτός Sumar.
Η αρχή του τέλους
Στο εσωτερικό, η ατμόσφαιρα έγινε όλο και πιο κλειστοφοβική. Αντί να επενδύσουν σε ανασυγκρότηση τοπικών οργανώσεων και σε νέα ανοίγματα στην κοινωνία, οι ηγετικές ομάδες εγκλωβίστηκαν σε μια λογική μόνιμης καταγγελίας των media, των «προδοτών» και της «ανόδου του φασισμού», φτάνοντας στο σημείο να υποστηρίζουν ότι είναι προτιμότερο να έχεις ψηφοφόρους που δεν διαβάζουν ειδήσεις.
Η στρατηγική της ρήξης με όλους – από το PSOE μέχρι το Sumar – μπορεί να ικανοποιούσε το πιο σκληρό κομμάτι της βάσης, αλλά απομάκρυνε ευρύτερα στρώματα που είχαν δει στους Podemos ένα εργαλείο για να αλλάξουν τη ζωή τους.
Έτσι, ένα κόμμα που γεννήθηκε ως υπόσχεση δημοκρατικής ανανέωσης και νέου τύπου συμμετοχής κατέληξε να μοιάζει με πολλούς από τους αντιπάλους του: συγκεντρωτικό, προσωποπαγές, εγκλωβισμένο σε εσωτερικές ίντριγκες και συμβολικές μάχες. Οι αποχωρήσεις στελεχών, όπως της ίδιας της Βερστρίνιε το 2024, δεν ήταν μεμονωμένα επεισόδια αλλά συμπτώματα μιας βαθύτερης κρίσης προσανατολισμού.
Παρόλα αυτά, το αποτύπωμα των Podemos στο ισπανικό πολιτικό σύστημα είναι αναμφισβήτητο. Έσπασαν de facto τον δικομματισμό, πίεσαν το PSOE προς τα αριστερά, έφεραν κοινωνικά αιτήματα του 15-Μ στο κέντρο της κυβερνητικής ατζέντας και άνοιξαν τον δρόμο για μια νέα γενιά πολιτικών – γυναίκες και άνδρες – που δεν προέρχονταν από τους παραδοσιακούς μηχανισμούς.
Αν η πορεία τους μοιάζει σήμερα σαν προειδοποίηση, είναι γιατί δείχνει ότι το να ανατρέψεις το παλιό δεν αρκεί: χρειάζεται και να χτίσεις κάτι ανθεκτικό, με εσωτερική δημοκρατία, οργάνωση και διαρκή διάλογο με την κοινωνία. Χωρίς αυτά, ακόμη και το πιο συναρπαστικό εγχείρημα μπορεί να ζήσει γρήγορα την πλήρη διαδρομή από την έκρηξη στην παρακμή.