Σε έναν κόσμο όπου η γιορτή συχνά καταλήγει σε λογιστικό ισοζύγιο προσφοράς και υποχρέωσης, έχει ενδιαφέρον να κοιτάξει κανείς πώς άλλοι λαοί επέλεξαν να ψάξουν το νόημα αλλού.
Υπάρχει μια εκδοχή των Χριστουγέννων που δεν μετριέται σε σακούλες, αποδείξεις και αγχωτικές λίστες δώρων. Μια εκδοχή πιο αθόρυβη, πιο συλλογική, που δεν ζητά ανταλλάγματα ούτε αποδεικτικά αγάπης σε κουτιά με κορδέλες.
Σε έναν κόσμο όπου η γιορτή συχνά καταλήγει σε λογιστικό ισοζύγιο προσφοράς και υποχρέωσης, έχει ενδιαφέρον να κοιτάξει κανείς πώς άλλοι λαοί επέλεξαν να ψάξουν το νόημα αλλού.
Η ισλανδική «χριστουγεννιάτικη πλημμύρα βιβλίων»
Στην Ισλανδία, για παράδειγμα, το βράδυ της παραμονής δεν ανήκει στην κατανάλωση αλλά στη σιωπή. Το jólabókaflóð, η «χριστουγεννιάτικη πλημμύρα βιβλίων», γεννήθηκε από την ανάγκη μιας εποχής φτώχειας και δελτίου, αλλά επιβίωσε ως συνειδητή επιλογή. Μετά το φαγητό, τα φώτα χαμηλώνουν, τα κεριά ανάβουν και ο καθένας αποσύρεται στο βιβλίο του. Δεν υπάρχει επίδειξη, δεν υπάρχει ανταγωνισμός. Το δώρο δεν είναι το αντικείμενο αλλά ο χρόνος που αφιερώνεται στη σκέψη και στη γλώσσα, σε μια χώρα που παλεύει να κρατήσει ζωντανή τη φωνή της.
Από την Ιαπωνία μέχρι την Φινλανδία
Στην Ιαπωνία, τα Χριστούγεννα δεν βαραίνουν από οικογενειακές προσδοκίες ούτε από τελετουργικά πολλών γενεών. Είναι μια γιορτή πιο ιδιωτική, σχεδόν ερωτική. Η παραμονή θυμίζει περισσότερο ραντεβού παρά οικογενειακό τραπέζι: φώτα στους δρόμους, προσεγμένο φαγητό, μια τούρτα με φράουλες που τρώγεται αργά, χωρίς βιασύνη. Το νόημα εδώ δεν είναι η συσσώρευση, αλλά η αποκλειστικότητα. Μέσα στον θόρυβο της καθημερινότητας, τα Χριστούγεννα γίνονται αφορμή να αφιερώσεις χώρο σε έναν άνθρωπο, όχι σε ένα πακέτο.
Στην Αυστραλία, η γιορτή βγαίνει έξω, κάτω από τον ήλιο. Το χριστουγεννιάτικο τραπέζι ολοκληρώνεται συχνά με έναν αγώνα κρίκετ στην αυλή ή στην παραλία. Δεν υπάρχουν επίσημοι κανόνες, ούτε νικητές που μετρούν. Όλοι παίζουν, όλοι κάνουν λάθη, όλοι γελούν. Το παιχνίδι λειτουργεί σαν ισοπεδωτής ηλικιών και ρόλων. Για μια μέρα, το σώμα, η κίνηση και η συμμετοχή αξίζουν περισσότερο από την τελειότητα. Είναι μια γιορτή που δεν καταναλώνεται, αλλά ιδρώνεται.
Στη Φινλανδία, τα Χριστούγεννα κοιτούν προς τα πίσω. Οι οικογένειες επισκέπτονται τα κοιμητήρια, ανάβουν κεριά στους τάφους και μετατρέπουν το χιόνι σε θάλασσα από μικρές φλόγες. Δεν είναι πράξη πένθους, αλλά αναγνώρισης συνέχειας. Οι νεκροί δεν απουσιάζουν από τη γιορτή· συμμετέχουν σιωπηλά. Μέσα σε μια εποχή που απαιτεί χαρά με το ζόρι, αυτή η τελετουργία υπενθυμίζει ότι το νόημα δεν βρίσκεται μόνο στο παρόν, αλλά και στη μνήμη. Και ύστερα, το ζεστό οικογενειακό σάουνα λειτουργεί σαν επιστροφή στο σώμα, μετά τη σκέψη.
Ουκρανία, Δανία, Βενεζουέλα
Στη Ουκρανία, το χριστουγεννιάτικο δέντρο στολίζεται όχι με μπάλες αλλά με ιστούς αράχνης. Η παράδοση, βασισμένη σε ένα παλιό παραμύθι, μιλά για μια φτωχή γυναίκα που δεν είχε χρήματα για στολίδια και βρήκε το δέντρο της καλυμμένο με ασημένιο ιστό. Από τότε, η αράχνη δεν θεωρείται ένδειξη εγκατάλειψης, αλλά τύχης. Το μήνυμα είναι σχεδόν ανατρεπτικό: η ομορφιά δεν αγοράζεται, προκύπτει. Και μερικές φορές, αυτό που συνηθίζουμε να καθαρίζουμε βιαστικά, αξίζει να μείνει.
Στη Δανία, το πνεύμα των Χριστουγέννων περνά από το ψαλίδι και το χαρτί. Το klippe klistre δεν είναι απλώς χειροτεχνία· είναι συλλογική διαδικασία. Παιδιά, ενήλικες, συνάδελφοι, όλοι κάθονται γύρω από ένα τραπέζι και φτιάχνουν στολίδια, συχνά αδέξια, πάντα μοναδικά. Η αξία δεν βρίσκεται στο αποτέλεσμα αλλά στη διαδικασία, στο hygge της συνύπαρξης, στο ότι κάτι φτιάχτηκε μαζί. Σε έναν κόσμο έτοιμων προϊόντων, η ατέλεια γίνεται αρετή.
Στη Βενεζουέλα, η πορεία προς την εκκλησία γίνεται πάνω σε ρόδες. Οι άνθρωποι πηγαίνουν στη λειτουργία των Χριστουγέννων με πατίνια, ξημερώματα, γελώντας και κουδουνίζοντας στους άδειους δρόμους. Το ιερό δεν απομονώνεται από τη χαρά· την ενσωματώνει. Η κοινότητα δεν συγκεντρώνεται παθητικά, αλλά κινείται μαζί. Είναι μια εικόνα που δείχνει πως η πίστη, ή έστω το τελετουργικό, δεν χρειάζεται βαρύτητα για να έχει βάθος.
Αυτές οι παραδόσεις δεν έχουν κάτι κοινό σε επίπεδο μορφής, αλλά μοιράζονται έναν πυρήνα: μετατοπίζουν το βάρος από το αντικείμενο στη σχέση. Από το «τι θα πάρω» στο «πώς θα είμαι». Δεν αρνούνται απαραίτητα τα δώρα, αλλά τα απογυμνώνουν από την κεντρική τους θέση. Προτείνουν ότι το νόημα μπορεί να βρεθεί στην ανάγνωση, στη μνήμη, στο παιχνίδι, στη σιωπή, στη χειρονομία, στην κοινή διαδρομή.