Η γοητεία της ταινίας είναι ότι συνδυάζει τον ακατέργαστο ρεαλισμό με έναν ρυθμό που στροβιλίζει τον θεατή, αποκαλύπτοντας το ελκυστικό και ταυτόχρονα απωθητικό πρόσωπο του οργανωμένου εγκλήματος.
Το 1990, όταν ο Μάρτιν Σκορσέζε παρουσίασε για πρώτη φορά το Goodfellas στο Φεστιβάλ της Βενετίας, κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί πως τριάντα πέντε χρόνια αργότερα η ταινία αυτή θα θεωρούνταν όχι απλώς μια κορυφαία στιγμή του αμερικανικού κινηματογράφου αλλά και το έργο που ανανέωσε ριζικά το ίδιο το είδος του γκανγκστερικού φιλμ.
Ο Σκορσέζε κουβαλούσε ήδη το βάρος της αμφιλεγόμενης Last Temptation of Christ, που είχε προκαλέσει φανατικές αντιδράσεις και απειλές, ενώ ακόμη και τα δοκιμαστικά της Goodfellas έδειχναν δυσοίωνα: θεατές εγκατέλειπαν την αίθουσα κατά τη διάρκεια της σκηνής με τον Τόμι ΝτεΒίτο του Τζο Πέσι να καρφώνει ξανά και ξανά με ένα κουζινομάχαιρο ένα ήδη τραυματισμένο θύμα.
Ωστόσο, η ταινία δεν άργησε να θριαμβεύσει: βραβείο Σκηνοθεσίας στη Βενετία, έξι υποψηφιότητες για Όσκαρ, βράβευση του Πέσι και, λίγα χρόνια αργότερα, είσοδος στο National Film Registry ως έργο «πολιτιστικά, ιστορικά και αισθητικά σημαντικό». Η γοητεία της ταινίας είναι ότι συνδυάζει τον ακατέργαστο ρεαλισμό με έναν ρυθμό που στροβιλίζει τον θεατή, αποκαλύπτοντας το ελκυστικό και ταυτόχρονα απωθητικό πρόσωπο του οργανωμένου εγκλήματος.
Βασισμένο σε αληθινή ιστορία
Η βάση του Goodfellas είναι το βιβλίο του Νίκολας Πιλέτζι Wiseguy, μια εξαντλητική αφήγηση για τη ζωή του Χένρι Χιλ, Ιρλανδοϊταλού που έζησε από μέσα τον κόσμο της μαφίας και κατέληξε πληροφοριοδότης του FBI. Ο Ρέι Λιότα ενσαρκώνει έναν Χιλ που ξεκινά με εφηβικό δέος και δίψα για αποδοχή, ενώ πλάι του ο Ρόμπερτ Ντε Νίρο και ο Τζο Πέσι δίνουν δύο από τις πιο μνημειώδεις ερμηνείες τους.
Ο Σκορσέζε, ο οποίος είχε ήδη αποτυπώσει την μικροκοινωνία της Λιτλ Ίταλυ στο Mean Streets, δίσταζε αρχικά να επιστρέψει στο ίδιο έδαφος. Όμως η δύναμη του υλικού, οι κασέτες με τις αφηγήσεις του Χιλ και η γλώσσα του Πιλέτζι τον έπεισαν πως εδώ δεν είχε να κάνει με μια επανάληψη αλλά με μια σπάνια ευκαιρία να κινηματογραφήσει τον κόσμο αυτόν από μέσα, με την αλήθεια των λεπτομερειών - τι τρώνε, πώς ντύνονται, ποια είναι τα τελετουργικά της καθημερινότητάς τους. Για τον Σκορσέζε, όλα αυτά ήταν κρίσιμα: το γκανγκστερικό φιλμ δεν θα έπρεπε να βασίζεται στη μυθοποίηση, αλλά στην αμεσότητα της εμπειρίας.
Το Goodfellas σε αντίθεση με τον επιβλητικό, σχεδόν οπερατικό τόνο του Godfather του Κόπολα, λειτουργεί με ρυθμό που θυμίζει παλμό πόλης. Η κάμερα ακολουθεί τους ήρωες σε μια ζωντανή χορογραφία: από την αξέχαστη μονοπλάνο είσοδο στο Copacabana μέχρι τις καταιγιστικές σκηνές του τέλους, όπου η παράνοια του Χιλ κορυφώνεται υπό την απειλή ελικοπτέρου που τον παρακολουθεί.
Η μοντέρ Θέλμα Σκούνμεϊκερ, σταθερή συνεργάτις του Σκορσέζε, αξιοποίησε freeze frames και γρήγορα jump cuts για να μεταδώσει την ταραχή, ενώ ο ίδιος ο σκηνοθέτης σκηνοθετούσε συχνά τις σκηνές με μουσική να παίζει στο σετ, ώστε οι κινήσεις της κάμερας να συγχρονίζονται με τον ρυθμό του κομματιού. Έτσι η χρήση του Layla των Derek and the Dominos πάνω στις δολοφονίες μετά τη ληστεία της Lufthansa δεν είναι απλώς μουσικό υπόβαθρο, αλλά μέρος της κινηματογραφικής σύνθεσης.
Η μουσική γενικότερα λειτουργεί ως σχόλιο: το Rags to Riches του Tony Bennett στο άνοιγμα, το Then He Kissed Me των Crystals στο ερωτικό σερβίρισμα του Copacabana, το Gimme Shelter των Rolling Stones στις πιο σκοτεινές σκηνές με τα ναρκωτικά. Το φινάλε με τον Σιντ Βίσιους να τραγουδά το My Way ειρωνεύεται την κατάληξη ενός ήρωα που, ενώ ζει πλέον στην ανωνυμία, συνεχίζει να νοσταλγεί την παλιά του ζωή.
Η δύναμη της ταινίας έγκειται επίσης στο πώς χειρίζεται τη βία
Η δύναμη της ταινίας έγκειται επίσης στο πώς χειρίζεται τη βία. Αντί να την ωραιοποιεί, τη δείχνει γυμνή, αιφνίδια, ακατέργαστη. Η περιβόητη σκηνή «Funny How?» προκύπτει από μια πραγματική εμπειρία του Πέσι, και η εναλλαγή γέλιου και τρόμου προκαλεί στον θεατή μια αίσθηση αβεβαιότητας: το γκλάμουρ της μαφίας είναι μια λεπτή μεμβράνη που κάθε στιγμή μπορεί να σκιστεί, αποκαλύπτοντας το χάος από κάτω.
Σε αντίθεση με το μεγαλείο της οικογένειας Κορλεόνε, οι ήρωες του Σκορσέζε είναι μικροεγκληματίες που ψάχνουν διαρκώς για την επόμενη μπάζα, παγιδευμένοι σε κύκλους ύποπτης πίστης, προδοσίας και βίας. Κάθε επιτυχία συνοδεύεται από την αναπόφευκτη αυτοκαταστροφή.
Η αυθεντικότητα υπήρξε εμμονή του Σκορσέζε. Έβαλε ακόμη και τον ομοσπονδιακό εισαγγελέα Έντουαρντ ΜακΝτόναλντ να παίξει τον εαυτό του, να επαναλάβει δηλαδή μπροστά στην κάμερα την ίδια συνομιλία που είχε με τον αληθινό Χένρι Χιλ. Ο Ντε Νίρο, για να ενσαρκώσει τον Τζίμι Κόνγουεϊ, μιλούσε απευθείας με τον Χιλ, που ζούσε ακόμη σε καθεστώς προστασίας, ζητώντας λεπτομέρειες για το πώς κάπνιζε, πώς κινούνταν, πώς μιλούσε.
Το αποτέλεσμα είναι μια ταινία που δεν βασίζεται σε στερεότυπα αλλά σε παρατήρηση και βιωματική αίσθηση. Και γι’ αυτό ο κόσμος της μοιάζει τόσο αληθινός: μια ζωή γεμάτη χρήμα, κοστούμια, εύνοια στα εστιατόρια, αλλά ταυτόχρονα γεμάτη φόβο, παράνοια και αίμα.
Μια μελέτη για την κενότητα της μαφίας
Στον πυρήνα του, το Goodfellas είναι μια μελέτη για το πώς η μαφία, παρά τον κώδικα τιμής και τις τελετουργίες της, δεν οδηγεί παρά σε κενότητα. Ο Χιλ καταλήγει σε μια ζωή χωρίς αίγλη, να παραπονιέται πως τώρα πρέπει να ζει «σαν κανονικός άνθρωπος». Οι περισσότεροι σύντροφοί του είτε φυλακίζονται είτε δολοφονούνται.
Ο Σκορσέζε το είχε διατυπώσει ξεκάθαρα: πρόκειται για μια ζωή καταστροφής, χωρίς δημιουργία. Αυτός ο πυρήνας είναι που κάνει την ταινία να αντέχει: δεν είναι απλώς μια γκανγκστερική ιστορία, αλλά μια τραγωδία για την ψευδαίσθηση της ισχύος και την ανυπαρξία νοήματος που κρύβεται από κάτω.
Τριάντα πέντε χρόνια μετά, το Goodfellas συνεχίζει να λειτουργεί σαν σημείο αναφοράς. Όλες οι ταινίες που ακολούθησαν, από τα τηλεοπτικά Sopranos μέχρι τον Irishman του ίδιου του Σκορσέζε, κουβαλούν το αποτύπωμά του.
Η γλώσσα του, το μοντάζ του, η χρήση μουσικής, η ωμή αλλά και χιουμοριστική απεικόνιση της βίας, όλα αυτά έγιναν κώδικες ενός νέου τρόπου να μιλάς για το οργανωμένο έγκλημα.
Όμως το σημαντικότερο είναι πως η ταινία καταφέρνει ακόμη να μας κάνει να νιώθουμε διχασμένοι: να μαγευόμαστε από τη γοητεία του Χιλ όταν μπαίνει στο Copacabana, και την ίδια στιγμή να φρίττουμε μπροστά στον παραλογισμό των πράξεων του Τόμι ή στην ψυχωτική πτώση του ίδιου του Χιλ.
Είναι μια εμπειρία που σπανίως καταφέρνει ο κινηματογράφος - να μας κάνει συμμέτοχους σε έναν κόσμο που γνωρίζουμε πως είναι σάπιος, αλλά δεν μπορούμε να πάρουμε τα μάτια μας από πάνω του.
Σήμερα, μισό σχεδόν αιώνα μετά το Mean Streets και τρεις δεκαετίες μετά το Goodfellas, η συμβολή του Σκορσέζε δεν είναι απλώς καλλιτεχνική· είναι ιστορική. Επανέφερε το γκανγκστερικό φιλμ από τον κόσμο της μυθολογίας στον κόσμο της εμπειρίας.
Έδειξε πως ο κινηματογράφος μπορεί να αποδώσει την αλήθεια ενός τρόπου ζωής μέσα από λεπτομέρειες, ρυθμό, εικόνα και ήχο. Και, το πιο σημαντικό, κατάφερε να φτιάξει μια ταινία που όσο κι αν την ξαναβλέπεις, παραμένει φρέσκια, γεμάτη ενέργεια, σκληρή αλλά και ειρωνικά αστεία, μια ταινία που μας θυμίζει πως η ζωή του γκάνγκστερ δεν είναι τίποτα περισσότερο από έναν ελκυστικό εφιάλτη.
Έτσι, στα τριάντα πέντε χρόνια του, το Goodfellas δεν είναι απλώς μια ταινία-ορόσημο, αλλά μια συνεχής υπενθύμιση ότι ο κινηματογράφος μπορεί να μας δείξει την πραγματικότητα με τρόπους που η ίδια η πραγματικότητα αδυνατεί να μας την αποκαλύψει.