Κάπου ανάμεσα στα μπλουζάκια με στάμπες, τα memes και τις αναρτήσεις που αναπαράγονται χωρίς δεύτερη σκέψη, ένα πλήθος φράσεων έχει αποκτήσει δεύτερη ζωή, αποκομμένο από τον πραγματικό δημιουργό του.
Σε έναν κόσμο που αγαπά τις εύκολες αφηγήσεις και τα εύηχα αποφθέγματα, οι διάσημες ατάκες συχνά ταξιδεύουν πιο γρήγορα από την αλήθεια τους.
Κάπου ανάμεσα στα μπλουζάκια με στάμπες, τα memes και τις αναρτήσεις που αναπαράγονται χωρίς δεύτερη σκέψη, ένα πλήθος φράσεων έχει αποκτήσει δεύτερη ζωή, αποκομμένο από τον πραγματικό δημιουργό του. Η φήμη, άλλωστε, είναι ένα παράξενο πράγμα: κολλάει εκεί που θέλει, όχι πάντα εκεί που πρέπει. Έτσι προκύπτουν και αυτές οι ατάκες-φαντάσματα, που περιφέρονται στο συλλογικό φαντασιακό φορώντας λάθος ταμπέλα.
«...εκτός από τον θάνατο και τους φόρους»
Πάρτε για παράδειγμα το περίφημο «Τίποτα δεν είναι βέβαιο, εκτός από τον θάνατο και τους φόρους». Μια ατάκα που πολλοί αποδίδουν στον Μάρκ Τουέιν, άλλοι στον Βενιαμίν Φραγκλίνο, μα η πραγματικότητα είναι πολύ πιο παλιά – και λιγότερο αμερικανική. Ο χαριτωμένος κυνισμός της φράσης προέρχεται από μια αγγλική θεατρική φάρσα του 1716, γραμμένη από τον Κρίστοφερ Μπούλοκ. Μια μικρή, μάλλον ταπεινή καταγωγή για μια φράση που σήμερα ντύνεται με την αυθεντία σπουδαίων ονομάτων.
Δημοφιλείς παρανοήσεις
Παρόμοια παρεξήγηση συμβαίνει με το «Ποτέ δεν σκότωσα άνθρωπο, αλλά έχω διαβάσει πολλά επιγράμματα με μεγάλη ευχαρίστηση». Ούτε αυτό είναι του Τουέιν, όσο κι αν ταιριάζει στο καρυκευμένο χιούμορ του. Ανήκει στον Κλάρενς Ντάροου, τον δικηγόρο που το 1922 εξομολογήθηκε κάτι πιο σύνθετο και λιγότερο κομψό από τη σημερινή, δημοφιλή εκδοχή.
Η λεγόμενη γυναικεία ενδυνάμωση δεν γλίτωσε από τις δικές της παραποιήσεις. Το «Οι καλόβολες γυναίκες σπάνια γράφουν ιστορία» σχεδόν αυτόματα συνδέεται στο διαδίκτυο με την Μέριλιν Μονρόε, σαν μια ατάκα που ταιριάζει στη μυθολογία της ενσάρκωσης του Χόλιγουντ. Μόνο που η φράση, με τη λιτή δύναμή της, γεννήθηκε το 1976 από τη Λόρελ Θάτσερ Ούλριχ, ιστορικό και μελλοντική κάτοχο Πούλιτζερ. Η Μονρόε δεν την είπε ποτέ – αλλά η φήμη της προσφέρει πιο εύκολο έδαφος για την εξάπλωσή της, κι αυτό αρκεί στο ψηφιακό σύμπαν.
Από το Χόλιγουντ περνάμε στην πολιτική, όπου ο Τσόρτσιλ έχει γίνει κάτι σαν... συλλέκτης ατάκων που δεν είπε ποτέ. Το «Αυτό που είναι προφανώς αληθινό δεν είναι σχετικό, και αυτό που είναι σχετικό δεν είναι αληθινό» είναι ένα από αυτά. Η φράση υπάρχει στα γραπτά του, πράγματι, αλλά μόνο επειδή ο ίδιος την παραθέτει ως ρητό του Τζέιμς Άρθουρ Μπάλφουρ.
Ούτε το «Έχεις εχθρούς; Καλώς. Σημαίνει ότι κάποια στιγμή στη ζωή σου υπερασπίστηκες κάτι» του ανήκει – αυτό προέρχεται από τον Βίκτορ Ουγκό, έστω και σε παραφρασμένη μορφή. Η πολιτική, βέβαια, πάντα αγαπούσε τις αποφθέσεις που χτίζουν έναν χαρακτήρα πιο στιβαρό από την πραγματικότητα· έτσι, οι φράσεις βρίσκουν εύκολα νέο σπίτι κάτω από το όνομα ενός ηγέτη-σύμβολου.
Κάποιες ατάκες ταξιδεύουν ακόμα πιο μακριά, μέχρι την Ανατολή, όπου η σοφία γίνεται εύκολη πρώτη ύλη για παγκόσμια κατανάλωση. Η περίφημη φράση «Το ταξίδι των χιλίων μιλίων αρχίζει με ένα βήμα» αποδίδεται συχνά στον Κομφούκιο, μιας και μοιάζει με κάτι που θα είχε πει. Στην πραγματικότητα, όμως, είναι λόγια του Λάο Τσε.
«Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα»
Ανάλογα μπερδεμένη μοίρα έχει και το «Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Δεν ειπώθηκε ποτέ από τον Μακιαβέλι· μοιάζει, σίγουρα, με συμπύκνωση του πνεύματός του, αλλά η ρίζα του βρίσκεται μάλλον στον Οβίδιο. Ο Μακιαβέλι, όπως και ο Τσόρτσιλ, είναι από εκείνα τα ονόματα που χρησιμοποιούνται σαν γενικής χρήσης χωνευτήρι αποφθεγμάτων.
Ακόμη και η ποπ κουλτούρα πέφτει θύμα της ίδιας παρεξήγησης. Η διάσημη δήθεν ατάκα του Σποκ από το Star Trek, «It’s just life, Jim, but not as we know it», δεν ειπώθηκε ποτέ στη σειρά. Ανήκει, αντιθέτως, σε ένα σατιρικό τραγουδάκι του 1987 από το βρετανικό συγκρότημα The Firm.
Το ίδιο ισχύει και για την προτροπή που συχνά αποδίδεται στον Γκάντι: «Πρώτα σε αγνοούν, μετά γελούν μαζί σου, μετά σε πολεμούν, μετά νικάς». Η αληθινή φράση είναι του Νίκολας Κλάιν, συνδικαλιστή που αγόρευσε το 1918 με πολύ πιο αναλυτικό και φλογερό ύφος.
Ακόμη και η φαινομενικά αθώα συμβουλή «Να είσαι ο εαυτός σου. Όλοι οι άλλοι είναι πιασμένοι» δεν είναι του Όσκαρ Ουάιλντ, παρότι τον ακολουθεί σαν πιστός σκύλος στο διαδίκτυο. Καμία απόδειξη δεν την συνδέει με αυτόν. Η πιο παλιά της συγγενική μορφή προέρχεται από τον μυστικιστή Τόμας Μέρτον.
Τέλος, το αγαπημένο σύνθημα της ελευθερίας του λόγου, «Διαφωνώ με όσα λες, αλλά θα υπερασπιστώ μέχρι θανάτου το δικαίωμά σου να τα λες», δεν είναι του Βολταίρου, αλλά επινόηση της Έβελιν Μπίτρις Χολ, που ήθελε να συνοψίσει το πνεύμα του.