Μέσα σε θερμοκήπια, ένα ελάχιστα γνωστό δίκτυο διάσωσης προστατεύει τα απειλούμενα με εξαφάνιση είδη φυτών από λαθροθήρες και λαθρέμπορους.
Η είσοδος του Βοτανικού Κήπου του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια στο Μπέρκλεϊ είναι όπως ακριβώς θα περίμενε κανείς: γεμάτος με ελικοειδή μονοπάτια για να ανακαλύψει κανείς τη χλωρίδα και την πανίδα, ένα φυτώριο γεμάτο φυτά και ξύλινα παγκάκια για να απολαύσει κανείς τα αρώματα του αγιοκλήματος και της τριανταφυλλιάς.
Ωστόσο, υπάρχει ένα καλά κρυμμένο και άκρως μυστικό μέρος σε αυτόν τον κήπο, μια κλειδωμένη περιοχή που δεν εμφανίζεται σε καμία πινακίδα ή χάρτη επισκεπτών. Είναι η «φυλακή των φυτών», όπου φυλάσσονται μερικά από τα σπανιότερα φυτά του κόσμου. Εκεί θα βρείτε δείγματα όπως το Encephalartos woodii, το τελευταίο γνωστό μέλος του είδους του στον πλανήτη.
«Δεν θέλουμε να το διαφημίσουμε», λέει ο Andrew Doran, διευθυντής συλλογών του κήπου. «Έχουμε μερικά από τα τελευταία γνωστά είδη φοινίκων και τσίκας στον κόσμο». Οι κυκάδες, φυτά που μοιάζουν με μικρούς φοίνικες και προέρχονται από τροπικές περιοχές, έχουν υποστεί απότομη μείωση σε παγκόσμιο επίπεδο λόγω των λαθροθήρων.
Ο κήπος του Μπέρκλεϊ είναι ένα από τα 62 κέντρα διάσωσης φυτών της χώρας, οργανώσεις σε όλες τις Ηνωμένες Πολιτείες που έχουν ως σκοπό τη φροντίδα, την αναπαραγωγή και την έρευνα παράνομων φυτών.
Ο κήπος του Μπέρκλεϊ έγινε το σπίτι 1.000 κυκάδων το 2005 μετά από μια διαβόητη επιχείρηση γνωστή ως «Operation Botany». Καθώς αλλάζουν οι μόδες στα φυτά, το ίδιο συμβαίνει και με τη μαύρη αγορά, και τα τελευταία χρόνια ο κήπος έχει δει μια αύξηση στις κατασχέσεις παχύφυτων, κάκτων και ορχιδέων, καθώς και κυκάδων — φυτών που προστατεύονται από τη διεθνή συμφωνία γνωστή ως Σύμβαση για το Διεθνές Εμπόριο Απειλούμενων Ειδών Άγριας Πανίδας και Χλωρίδας (CITES).
«Αυτά τα φυτά που εκλάπησαν από τη φύση έχουν τώρα θέα στο Σαν Φρανσίσκο και το Αλκατράζ», λέει ο Ντόραν. Ωστόσο, ο κήπος του Μπέρκλεϊ δεν δέχεται τις ποσότητες φυτών που δεχόταν παλαιότερα, και άλλα κέντρα διάσωσης φυτών έχουν παρατηρήσει ένα παρόμοιο μοτίβο τα τελευταία χρόνια.
Ο Βοτανικός Κήπος Lotusland στη Σάντα Μπάρμπαρα λειτουργεί ως κέντρο διάσωσης φυτών από το 2005, αλλά έχει λάβει μόνο ελάχιστες νέες προσθήκες σπάνιων φυτών, όπως μια παρτίδα σπόρων κυκαδών που κατασχέθηκαν στο Διεθνές Αεροδρόμιο JFK της Νέας Υόρκης.
«Είναι κάπως παράξενο που κατασχέσεις από την Ανατολική Ακτή φτάνουν μέχρι εμάς», λέει ο Paul Mills, διευθυντής διατήρησης και επιμελητής των ζωντανών συλλογών του Lotusland.
Τα φυτά μπορούν να κατασχεθούν στα συνοριακά σημεία ελέγχου από οχήματα ή αεροπλάνα, αλλά και μέσω του ταχυδρομείου, λέει η Claire Loughran, επιμελήτρια και υπεύθυνη διατήρησης στο βοτανικό κήπο του Μπέρκλεϊ. Ωστόσο, χρειάζεται εκπαιδευμένο μάτι για να εντοπιστεί το παράνομο φυτικό υλικό — οι ειδικοί πράκτορες συνήθως ενημερώνονται από ελλείψεις στα έγγραφα — και τα κονδύλια για το ομοσπονδιακό πρόγραμμα που εποπτεύει το έργο τους ενδέχεται να μειωθούν, δεδομένης της τρέχουσας κυβέρνησης. Υπάρχουν μόνο περίπου 250 ειδικοί πράκτορες στην Υπηρεσία Αλιείας και Άγριας Ζωής των ΗΠΑ σε ολόκληρη τη χώρα.
Η σπανιότητα των ειδών και η δημιουργία μαύρης αγοράς
Αυτό θέτει σε μεγαλύτερο κίνδυνο ένα ήδη σοβαρό πρόβλημα, δεδομένης της μείωσης των κατασχέσεων αυτών των φυτών, η οποία υποδηλώνει είτε ότι η ανίχνευση είναι ανεπαρκής είτε ότι οι λαθρέμποροι γίνονται όλο και πιο επιδέξιοι στην εξαπάτηση. Ένα είναι όμως σίγουρο: η λαθροθηρία φυτών και σπόρων συνεχίζεται.
Η σπανιότητα ορισμένων ειδών μικρών φοινίκων ή τσίκας έχει οδηγήσει στη δημιουργία μιας μαύρης αγοράς για αυτά, η οποία είναι ιδιαίτερα έντονη στη Νότια Αφρική, από όπου προέρχονται. Μια ομάδα 20 ατόμων έπεσε από ελικόπτερα για να συλλέξει δείγματα από ένα εθνικό πάρκο και ένα μέλος ενός ζευγαριού λαθρεμπόρων από τη Ζιμπάμπουε πήδηξε από έναν γκρεμό για να αποφύγει τη σύλληψη, σύμφωνα με τον ειδικό φυτολόγο Tim Gregory, συνιδρυτή της Wild Cycad Conservancy.
Μια συστάδα περίπου 300 κυκαδών Encephalartos dyerianus — τα τελευταία του είδους τους στην άγρια φύση — προστατεύεται από ένοπλους φρουρούς στην επαρχία Λιμποπό της Νότιας Αφρικής. «Έχουν πυροβολήσει αρκετούς επίδοξους λαθροθήρες τα τελευταία χρόνια», λέει ο Gregory.
Η γοητεία της συλλογής αυτών των φυτών έχει ονομαστεί «πράσινη βελόνα» [green needle] λόγω της εθιστικής της ιδιότητας. «Οι άνθρωποι δεν θα σταματήσουν μπροστά σε τίποτα για να συμπληρώσουν το κενό στη συλλογή τους», λέει ο Doran. Είναι η ίδια παρόρμηση που ωθεί τους συλλέκτες έργων τέχνης να κλέβουν πίνακες από τους τοίχους.
«Δυστυχώς, οι άνθρωποι που ασχολούνται με τα φυτά είναι αυτοί που πρέπει να προσέχετε περισσότερο», λέει ο Mills.
Ο Τζάρεντ Μαργκούλις, συγγραφέας του βιβλίου «The Cactus Hunters: Desire and Extinction in the Illicit Succulent Trade» (Οι κυνηγοί κάκτων: Επιθυμία και εξαφάνιση στο παράνομο εμπόριο παχύφυτων), έχει δει πώς οι άνθρωποι που εμπορεύονται παράνομα φυτά μπορούν να πείσουν τον εαυτό τους ότι κάνουν... κάτι καλό.
«Η ιδέα του τι σημαίνει να σώσεις ή να διατηρήσεις ένα είδος μπορεί να διαστρεβλωθεί πολύ εύκολα μέσα από το πρίσμα των επιθυμιών των συλλεκτών», λέει ο Μαργκούλις.
«Όλα οδηγούν σε μια εμμονική και επαναλαμβανόμενη αναζήτηση ενός αντικειμένου — στην περίπτωση αυτή, σπάνιων φυτών — σαν η κατοχή του να μπορεί να οδηγήσει σε απόλυτη ικανοποίηση, κάτι που είναι από μόνο του μια φαντασίωση», λέει. Ο συλλέκτης αρχίζει να πιστεύει ότι μόνο αυτός μπορεί να διατηρήσει ένα είδος, προσθέτει.
Για τους αδαείς, μπορεί να είναι δύσκολο να κατανοήσουν τη γοητεία των φυτών αυτών όπως οι κυκάδες — δεν ανθίζουν, δεν έχουν ευχάριστο άρωμα και οι χοντροί κορμοί τους συχνά καλύπτονται από μαραμένα φύλλα που μοιάζουν με φοίνικες.
Ωστόσο, ο κήπος του Berkeley έχει παρόμοια φυτά αξίας δεκάδων, ακόμη και εκατοντάδων χιλιάδων ευρώ. Η εξαιρετική σπανιότητά τους ανεβάζει την τιμή τους και την ελκυστικότητά τους για τους συλλέκτες. «Αυτά είναι τα τελευταία φυτά στον πλανήτη», λέει ο Doran.
Το Huntington που παλεύει ενάντια σε... ανεμόμυλους
Ο Βοτανικός Κήπος Huntington στη Νότια Καλιφόρνια είναι ένα κέντρο διάσωσης φυτών που έχει αναλάβει ιδιαίτερα ενεργό ρόλο στην καταπολέμηση του παράνομου εμπορίου φυτών. Το προσωπικό του έχει συνεργαστεί με δύο διεθνείς εταίρους για να δημιουργήσει την πρώτη εκστρατεία ευαισθητοποίησης του κοινού, η οποία θα ξεκινήσει αργότερα φέτος.
Αν και είναι εξαιρετικά δύσκολο να εκτιμηθεί, η παράνομη διακίνηση φυτών και ζώων εκτιμάται ότι αποφέρει τουλάχιστον 9 δισεκατομμύρια ευρώ ετησίως.
«Τα μόνα δύο πράγματα που είναι μεγαλύτερα είναι οι παράνομες μεταφορές όπλων και ναρκωτικών», λέει ο Σον Λάμεϊερ, αναπληρωτής διευθυντής των βοτανικών συλλογών, της διατήρησης και της έρευνας στους κήπους Huntington.
Οι ίδιες εμπορικές οδοί που χρησιμοποιούνται για τα ναρκωτικά, τους ανθρώπους και τα όπλα χρησιμοποιούνται και για τα φυτά όταν αυτά αφαιρούνται από το φυσικό τους περιβάλλον, λέει ο Λάμεϊερ.
Αυτό ώθησε τον κήπο Huntington να λάβει ορισμένες κρίσιμες αποφάσεις, όπως η τοποθέτηση πινακίδων που αναφέρουν από πού έχουν κλαπεί τα φυτά από τον κήπο, ακολουθώντας το παράδειγμα παρόμοιων πινακίδων στο Μουσείο Isabella Stewart Gardner στη Βοστώνη μετά τη διαβόητη κλοπή έργων τέχνης το 1990.
Σύμφωνα με τον Lahmeyer, οι πινακίδες είναι εξαιρετικά αποτελεσματικές, καθώς οι επισκέπτες εκφράζουν την απορία τους για το γεγονός ότι κάποιοι κλέβουν φυτά. «Αυτό που κάνουμε είναι να συνδέουμε τους ανθρώπους που κλέβουν φυτά από τον κήπο με την κλοπή φυτών από τη φύση», λέει. «Επειδή είναι η ίδια πίεση».
Στο Lotusland, ένας επισκέπτης βρέθηκε να κόβει συστηματικά κομμάτια ενός φυτού και να τα πουλάει στο eBay. Στον βοτανικό κήπο του Μπέρκλεϊ, ένας επισκέπτης προσπάθησε να φύγει με έναν κάκτο στα χέρια. Όταν τον αντιμετώπισαν, εξήγησε ότι μπορούσε να το φροντίσει ο ίδιος. Η νοοτροπία του συλλέκτη —και ο εγωισμός της ανθρωπότητας— αποκαλύφθηκε στο πλήρες μεγαλείο της για άλλη μια φορά.
Οι κυκάδες είναι από τα αρχαιότερα φυτά του κόσμου και έχουν επιβιώσει από κάθε είδους κατακλυσμούς: συγκρούσεις αστεροειδών, ηφαιστειακή δραστηριότητα, εξαφάνιση των δεινοσαύρων, φτωχή γη. Ωστόσο, μετά από χιλιετίες που κατάφεραν να ξεπεράσουν τις αντιξοότητες, οι άνθρωποι θα μπορούσαν να τα εξαφανίσουν σε μόλις έναν αιώνα.
Και μια μέρα, όχι μόνο τα κέντρα διάσωσης φυτών, αλλά και όλοι οι βοτανικοί κήποι θα μπορούσαν να γίνουν σαν ζωολογικοί κήποι, φιλοξενώντας τα τελευταία είδη φυτών που έχουν απομείνει στον πλανήτη, με τους επισκέπτες να κολλάνε τη μύτη τους πάνω στο τζάμι των θερμοκηπίων όπου φυλάσσονται κλειδωμένα.