Κανείς δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα τι συνέβη εκείνη την ημέρα στις Βερσαλλίες. Ήταν μια συλλογική αυθυποβολή; Μια παραισθητική παρεκτροπή;
Δύο γυναίκες περπατούν μέσα στο λιοπύρι του Αυγούστου, στη Γαλλία του 1901, έχοντας ως μόνη τους προσδοκία μιαν απλή, θερινή επίσκεψη στα παλάτια και τους κήπους των Βερσαλλιών. Η Elizabeth Morison και η Frances Lamont – ονόματα που τότε δεν σήμαιναν τίποτα, καθώς ήταν ψευδώνυμα πίσω από τα οποία κρύβονταν δύο σοβαρές, ιδιαιτέρως σεβαστές γυναίκες, η Eleanor Jourdain και η Charlotte Moberly, καθηγήτριες της Οξφόρδης.
Μεθοδικές, ευγενικές, επιστήμονες, που θα περίμενε κανείς να πιστεύουν στις αποδείξεις, όχι στις ψευδαισθήσεις ή τις δήθεν αποκαλύψεις. Κι όμως, εκείνο το απόγευμα, διασχίζοντας τα αλσάκια και τα μονοπάτια του παλατιού, βίωσαν - ή πίστεψαν πως βίωσαν - κάτι που έμοιαζε να έχει αποσπαστεί από την ίδια τη ροή του χρόνου.
Οι ίδιες το περιέγραψαν τότε καλύτερα: Το φως άλλαξε. Η θερμοκρασία κρύωσε. Η ζωντάνια του χώρου μετατοπίστηκε σε μια μελαγχολική ακινησία, σαν να ανακρούστηκε μέσα στο γήινο το πεδίο μιας άλλης εποχής. Ήταν τότε που συνάντησαν τον άνδρα με το γκρίζο-πράσινο πανωφόρι, με το παλιομοδίτικο καπέλο· ήταν τότε που είδαν την άγνωστη κυρία - αυτή που μετέπειτα αναγνώρισαν ως την Μαρία Αντουανέτα- να κάθεται και να ζωγραφίζει στο τετράδιό της, ντυμένη με έναν τρόπο που ούτε τα μουσεία της εποχής δε θα τολμούσαν να παρουσιάσουν ως σύγχρονο.
Όσα αντίκριζαν δεν ήταν αναχρονισμοί της φαντασίας — ήταν πρόσωπα και σχήματα ακατανόητα ζωντανά, χωρίς ωστόσο ο κόσμος γύρω να έχει αλλάξει για κανέναν άλλον επισκέπτη εκείνης της ημέρας. Πώς συγκρούεται η λογική με μια τέτοια εμπειρία; Πώς συναντά η τάξη του πανεπιστημίου την αταξία του ανεξήγητου;
Ασυμφωνία ανάμεσα στη μνήμη και την πραγματικότητα
Οι δύο γυναίκες, σοβαρές και εκπαιδευμένες στο να αναλύουν, δεν έσπευσαν να επιστρέψουν στην Αγγλία με κραυγές μεταφυσικών αποκαλύψεων. Αντίθετα, προσπάθησαν να επιστρέψουν στις Βερσαλλίες, να ξαναβρούν τη γωνία εκείνη που είχαν περάσει, το γεφυράκι που είχε χαραχτεί στη μνήμη τους. Όμως πια τίποτα δεν ήταν το ίδιο: τα μονοπάτια που είχαν ακολουθήσει δεν υπήρχαν, οι μορφές είχαν εξαφανιστεί χωρίς ίχνος, η θέση των δέντρων και των κτισμάτων δεν ταυτιζόταν με το προηγούμενο σχέδιο του χώρου. Αυτή η ασυμφωνία ανάμεσα στη μνήμη και την πραγματικότητα ήταν ο σπινθήρας που άναψε το πυρ της έρευνάς τους.
Απευθύνθηκαν σε ειδικούς «ερευνητές»
Και κάπως έτσι, οι δύο καθηγήτριες στράφηκαν προς ένα ίδρυμα που φαινομενικά ζούσε στον αντίποδα κάθε ορθολογισμού: την βρετανική Εταιρεία Ψυχικών Ερευνών, την περίφημη SPR, έναν οργανισμό που φιλοδοξούσε να κρατήσει στη ζυγαριά τα φαντάσματα και τα γεγονότα με την ίδια προσοχή.
Δεν αναζήτησαν έναν μέντιουμ, δεν ζήτησαν οιωνούς αλλά τεκμήρια· κι ωστόσο, δεν έλαβαν ποτέ απάντηση καθολικής αποδοχής. Ακόμη και οι πλέον ανοιχτοί ερευνητές της SPR δεν ήξεραν τι να πουν: τι ξέρουμε, δηλαδή, για τα διαστήματα του χρόνου που «αδυνατούν» να χωρέσουν στα χρονολογικά μας συστήματα; Είναι η μνήμη απάτη; Ή μήπως ο χρόνος επιμολύνει κάποιες στιγμές με το ένδοξο βάρος του παρελθόντος;
Η πιο εντυπωσιακή στιγμή ίσως δεν ήταν η περιγραφή της Βασίλισσας Μαρίας Αντουανέτας που έτυχε να κάθεται εκεί, στηριγμένη στο σκίτσο της, ούτε το γεγονός ότι τα ρούχα, τα καπέλα, το ύφος όλων όσα είδαν κατάγανε από μια εποχή που είχε πεθάνει προ πολλού· ήταν η αποκάλυψη πως οι συγγραφείς του βιβλίου που εκδόθηκε το 1911, με τίτλο «An Adventure», δεν ήταν κυρίες της εξοχής ή μυστικιστικές περιπλανώμενες, αλλά δύο από τις πιο προβεβλημένες γυναικείες μορφές του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης.
Δύο γυναίκες που χρειάστηκε να κρυφτούν πίσω από ψευδώνυμα για να μην εξεγείρουν το ίδρυμα στο οποίο αφιέρωσαν τη ζωή τους. Δύο γυναίκες που είχαν και οι ίδιες δώσει αγώνα για την αποδοχή τους, σε μια εποχή που ακόμα χαρακτήριζε τις γυναίκες ως «δευτεροκλασάτες φοιτήτριες».
Αν το περιστατικό δεν είχε αξία γι’ αυτές, δεν θα το είχαν ποτέ δημοσιοποιήσει. Αν δεν ένιωθαν μέσα τους ότι είχαν δει κάτι ακριβώς όσο αληθινό ήταν και άδηλο, δεν θα το υπέγραφαν, έστω και με ψευδώνυμο. Εκεί, στην άκρη της λογικής, ανάμεσα στον διευρυμένο χρόνο και την εκπαίδευση, στάθηκε το στοιχειό αυτής της μαρτυρίας: πώς διαχειρίζεται ο νους τη στιγμή που νομίζει πως δεν ανήκει πια στο παρόν;
Το βιβλίο τους έγινε ανάρπαστο
Το βιβλίο τους προκάλεσε τέτοιο σάλο που έγινε ανάρπαστο. Έγινε σύμβολο της μεταφυσικής λογοτεχνίας του 20ού αιώνα, με επανεκδόσεις, διαμάχες, άρθρα, ειρωνείες, αφορισμούς. Κι όμως, στα επισημότερα αρχεία του κολλεγίου δεν γράφεται ούτε λέξη γι’ αυτές τις σελίδες. Στα Πανεπιστημιακά χρονικά οι δύο γυναίκες παρουσιάζονται ως πρωτοπόρες, ναι· αλλά με ένα μικρό κενό. Η περιπέτειά τους είναι μια σκιά που δε θέλει ούτε να προβληθεί, ούτε να ξεχαστεί.
Κανείς δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα τι συνέβη εκείνη την ημέρα στις Βερσαλλίες. Ήταν μια συλλογική αυθυποβολή; Μια παραισθητική παρεκτροπή; Το βέβαιο είναι πως αυτές οι δύο ακαδημαϊκοί, στην ειλικρινή τους αμηχανία, στήριξαν το παράδοξο που βίωσαν όχι σε δοξασία, αλλά σε μια μάχιμη μαρτυρία.
Πολλοί θα ξεχάσουν ποια ήταν η Moberly και η Jourdain — ελάχιστοι θα διαβάσουν το «An Adventure». Αλλά εκείνη η στιγμή που καθιστή, με το μολύβι στο χέρι, η γυναίκα που πίστεψαν για Μαρία Αντουανέτα, στράφηκε και τις κοίταξε κατάματα, θα παραμένει για πάντα ανοιχτή: μια ανισόρροπη χορδή ανάμεσα στην ιστορία και τον θρύλο, στην επιστήμη και τον φόβο, στο φως του νου και την παλίρροια του χρόνου.