Ο περίφημος St Paul spiny lobster, ένα είδος που ζει μόνο σε αυτά τα κρύα, πλούσια νερά, έχει γίνει η ραχοκοκαλιά της τοπικής κοινωνίας, η πηγή εισοδήματος, η βάση της ταυτότητας και ταυτόχρονα το μεγάλο στοίχημα για το μέλλον.
Στο μέσο του Νότιου Ατλαντικού, εκεί όπου το νερό απλώνεται ατελείωτο προς κάθε κατεύθυνση, βρίσκεται το Τριστάν ντα Κούνια, το πιο απομονωμένο κατοικημένο νησί στον κόσμο. Με λίγο παραπάνω από διακόσιους κατοίκους, χωρίς αεροδρόμιο, χωρίς ξενοδοχεία ή εστιατόρια, με λιγοστά καράβια να το προσεγγίζουν μέσα στον χρόνο, το νησί θα έμοιαζε με ένα ξεχασμένο κομμάτι γης χαμένο στον χάρτη αν δεν υπήρχε ένας βασικός λόγος που το κρατά ζωντανό: οι αστακοί του.
Ο περίφημος St Paul spiny lobster, ένα είδος που ζει μόνο σε αυτά τα κρύα, πλούσια νερά, έχει γίνει η ραχοκοκαλιά της τοπικής κοινωνίας, η πηγή εισοδήματος, η βάση της ταυτότητας και ταυτόχρονα το μεγάλο στοίχημα για το μέλλον.
Το κάλεσμα για ψάρεμα στο νότιο Ατλαντικό
Η ζωή στο Τριστάν ξυπνά με τον ήχο μιας παλιάς φιάλης οξυγόνου που χτυπιέται με σφυρί στις πέντε το πρωί. Είναι το κάλεσμα για το ψάρεμα, το σήμα ότι η μέρα πρέπει να αξιοποιηθεί, γιατί οι ψαράδες έχουν μόλις 18 με 72 μέρες τον χρόνο για να γεμίσουν τις παγίδες τους και να βγουν στη θάλασσα. Οι μηχανές βουίζουν, τα σκυλιά γαβγίζουν, και όλοι κατευθύνονται προς το μικρό λιμάνι, το Beach, όπου φορτώνουν τις βάρκες και κατεβάζουν τις παγίδες τους σε βάθη που φτάνουν τα 200 μέτρα.
Ένα μόνο κομμάτι ουράς αστακού μπορεί να πουληθεί για 39 δολάρια στην Αμερική· η Ιαπωνία και η Βρετανία είναι επίσης πρόθυμοι αγοραστές. Για ένα νησί που δεν έχει άλλες σημαντικές οικονομικές δραστηριότητες, η θάλασσα είναι πραγματικά ζήτημα ζωής και θανάτου.
Οι αστακοί, αναπόσπαστο κομμάτι του οικοσυστήματος
Οι αστακοί δεν είναι απλώς τροφή ή εμπόρευμα. Είναι αναπόσπαστο κομμάτι του οικοσυστήματος. Δεν έχουν δαγκάνες, κινούνται με τις μακριές κεραίες τους πάνω στον βυθό, τρώνε αχινούς, μαλάκια και νεκρή οργανική ύλη, βοηθώντας να καθαρίζεται το περιβάλλον και να διατηρούνται τα τεράστια υποθαλάσσια δάση από φύκια που φιλοξενούν αναρίθμητα είδη. Οι ίδιοι αποτελούν τροφή για χταπόδια και άλλα θηρευτικά είδη. Χωρίς αυτούς, η λεπτή ισορροπία της θαλάσσιας ζωής θα κινδύνευε. Και οι κάτοικοι του Τριστάν το γνωρίζουν καλά.
Η σχέση τους με τη θάλασσα είναι βαθιά ριζωμένη στην παράδοση. Οι παππούδες αφηγούνται ιστορίες από εποχές που οι αστακοί ήταν τόσο άφθονοι ώστε αρκούσε να περπατήσει κανείς στους υφάλους με την άμπωτη για να τους μαζέψει με τα χέρια. Όμως η υπεραλίευση του παρελθόντος μείωσε επικίνδυνα τον πληθυσμό τους. Οι πρώτοι κανονισμοί ήρθαν μόλις τη δεκαετία του ’80, με όριο μεγέθους και στη συνέχεια με ποσοστώσεις, αλλά χρειάστηκε χρόνος για να εφαρμοστούν.
Παρατηρητές και αμείωτος έλεγχος
Σήμερα το ψάρεμα παρακολουθείται και ελέγχεται στενά. Κάθε καράβι φέρει παρατηρητές που μετρούν τα αλιεύματα, οι παγίδες περιορίζονται, τα δορυφορικά συστήματα ελέγχουν κάθε ύποπτη κίνηση μέσα στη θαλάσσια ζώνη. Το νησί έχει πλέον έναν από τους μεγαλύτερους θαλάσσιους προστατευόμενους χώρους στον κόσμο: 687.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα, με το 91% αυτών κλειστά αποκλειστικά για την αλιεία.
Η αίσθηση της απομόνωσης είναι παντού παρούσα. Ο πλησιέστερος γείτονας, η Αγία Ελένη, βρίσκεται 2.400 χιλιόμετρα μακριά. Η Ουρουγουάη, 4.000 χιλιόμετρα δυτικά. Προς τον νότο, μόνο η Ανταρκτική. Για να φτάσει κανείς από το Κέιπ Τάουν χρειάζεται δύο εβδομάδες ταξίδι σε καράβι, με λίγες θέσεις που κλείνουν μήνες πριν.
Στο ίδιο το νησί υπάρχει μόνο ένας οικισμός, το Εδιμβούργο των Επτά Θαλασσών, όπου οι άνθρωποι ξέρουν ότι κάθε οικογένεια, κάθε παιδί, κάθε γεύμα συνδέεται με τη θάλασσα και τους αστακούς της.
Η κλιματική αλλαγή ήδη αφήνει τα ίχνη της
Δεν είναι, όμως, όλα στα χέρια τους. Η κλιματική αλλαγή ήδη αφήνει τα ίχνη της. Η άνοδος της θερμοκρασίας του νερού μειώνει την ανάπτυξη των φυκιών το καλοκαίρι και μπορεί να σπρώξει τους αστακούς νοτιότερα, μακριά από το νησί. Τα ατυχήματα της ναυσιπλοΐας απειλούν επίσης: μια πετρελαϊκή πλατφόρμα που παρασύρθηκε το 2006 έφερε μαζί της 62 ξένα είδη, ένα από τα οποία, το silver porgy, τρέφεται με μικρούς αστακούς. Το 2011, το ναυάγιο του MS Oliva προκάλεσε πετρελαιοκηλίδα και μαζικό θάνατο θαλασσοπουλιών. Οι κάτοικοι έμαθαν με τον δύσκολο τρόπο πόσο ευάλωτο είναι το οικοσύστημά τους.
Κι όμως, η επιμονή τους δείχνει να αποδίδει. Διεθνείς επιστημονικές αποστολές ανακάλυψαν πλούσια θαλάσσια ζωή γύρω από το νησί, με αποικίες πτηνών παγκόσμιας σημασίας, δάση φυκιών και καταφύγια καρχαριών. Το Τριστάν, όσο μικρό κι αν είναι, έγινε παράδειγμα για το πώς μια κοινότητα μπορεί να προστατεύσει τα νερά της χωρίς να θυσιάσει την επιβίωσή της. Οι ίδιοι οι κάτοικοι συμμετείχαν στον σχεδιασμό της θαλάσσιας προστατευόμενης ζώνης, εξασφαλίζοντας ότι το ψάρεμα αστακού κοντά στις ακτές θα συνεχιστεί, αλλά πάντα με σεβασμό στα όρια.
Η καθημερινή ζωή περιστρέφεται γύρω από το ψάρεμα και την κοινότητα. Όταν ξεκινά η νέα σεζόν, η εκκλησία γεμίζει για το Sea Sunday, όπου τα δίχτυα και οι παγίδες τοποθετούνται γύρω από το ιερό για να ευλογηθούν. Οι ψαράδες πηγαίνουν με τις οικογένειές τους, προσεύχονται για ήρεμες θάλασσες και ασφαλείς επιστροφές. Ο αστακός δεν είναι μόνο εμπόρευμα· είναι σύμβολο, μέρος της ταυτότητας, ακόμη και στο έμβλημα του νησιού.
Η πρόκληση παραμένει
Όμως η πρόκληση παραμένει: πώς να φυλάξεις έναν ωκεανό 700.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων όταν δεν έχεις ούτε ακτοφυλακή ούτε δικά σου σκάφη μεγάλης εμβέλειας. Οι κάτοικοι βασίζονται στη βοήθεια του Ηνωμένου Βασιλείου και σε δορυφορική παρακολούθηση.
Ένα μικρό περιπολικό σκάφος, το Wave Dancer, δεν μπορεί να φτάσει μακριά. Κι έτσι η ελπίδα είναι ότι η παρουσία τους, το όνομά τους, η διεθνής προσοχή, θα αποτρέψει τους παράνομους. Μέχρι στιγμής, η συμμόρφωση φαίνεται υψηλή. Αλλά όλοι ξέρουν ότι η θάλασσα γύρω από το Τριστάν είναι ένας θησαυρός που πολλοί θα ήθελαν να εκμεταλλευτούν.
Στο τέλος, οι ίδιοι οι κάτοικοι το συνοψίζουν καλύτερα. «Η θάλασσα είναι η ζωή μας», λένε. «Χωρίς αυτήν, δεν υπάρχουμε». Ο γηραιός ψαράς Τσεσέλντον Λαβαρέλο, που από τα 15 του έβγαινε με βάρκες και έφερνε τόνους αστακού σε μια μέρα, σήμερα βλέπει τον ωκεανό από το σπίτι του και λέει με σιγουριά: «Το Τριστάν πρέπει να προσέχει τη θάλασσά του. Γιατί χωρίς αυτήν, χανόμαστε».