Στο Kunstpalast του Ντίσελντορφ, μια φιγούρα με μακριά αλογοουρά, στακάτο βήμα και βλέμμα που δείχνει μόνιμα ενοχλημένο έχει καταφέρει να γεμίσει κάθε θέση στις δίωρες ξεναγήσεις του από τον περασμένο Μάιο.
Σ’ έναν κόσμο όπου τα μουσεία αναζητούν όλο και πιο ευρηματικούς τρόπους για να παραμείνουν ζωντανά, να φέρουν νέους ανθρώπους στις αίθουσές τους και να διαρρήξουν τα στεγανά της «ιερής» εμπειρίας της τέχνης, ένας Γερμανός ξεναγός κατάφερε να γίνει viral όχι επειδή χαμογελά ή μεταδίδει με ευγένεια τη γνώση του, αλλά... ακριβώς για το αντίθετο.
Μια πρωτοποριακή ξενάγηση τέχνης
Στο Kunstpalast του Ντίσελντορφ, μια φιγούρα με μακριά αλογοουρά, στακάτο βήμα και βλέμμα που δείχνει μόνιμα ενοχλημένο έχει καταφέρει να γεμίσει κάθε θέση στις δίωρες ξεναγήσεις του από τον περασμένο Μάιο. Όχι επειδή προσφέρει κάποια πρωτοποριακή τεχνολογική εμπειρία, ούτε επειδή απευθύνεται σε ένα εξειδικευμένο κοινό.
Αλλά επειδή, όπως παραδέχεται ο ίδιος ο δημιουργός του ρόλου, «προσπαθώ να κάνω τους ανθρώπους να αισθάνονται όσο το δυνατόν πιο αμαθείς και άσχετοι». Ο Joseph Langelinck - όνομα σκηνικό, φτιαγμένο γι' αυτήν ακριβώς την περσόνα - δεν είναι ένας απλός οδηγός περιήγησης, αλλά η επιτυχία ενός είδους σύγχρονου θεάτρου των άκρων μέσα στην τέχνη.
Sold out μήνες πριν την πραγματοποίησή τους
Πίσω απ’ αυτή την επιθετική ρητορική κρύβεται ο Carl Brandi, ένας 33χρονος Γερμανός performance artist, ο οποίος δημιούργησε τον «άξεστο ξενάγο» για να ανατρέψει τη συμβατική σχέση ανάμεσα στον ειδικό και τον θεατή. Δεν προσβάλλει, επιμένει, με βάση την προσωπικότητα ή την εμφάνιση των επισκεπτών - «τους προσβάλλω ως ομάδα», δηλώνει.
Στόχος του είναι να «ενσαρκώσει» την περιφρόνηση μιας αυθεντίας προς μια υποτιθέμενη άγνοια, ακόμα κι αν αυτή η άγνοια δεν υπάρχει πραγματικά. Οι ξεναγήσεις του κοστίζουν 7 ευρώ, κρατούν περίπου 70 λεπτά και δεν είναι διόλου τυχαίο πως έχουν γίνει sold out μήνες πριν την πραγματοποίησή τους. Η αναμονή για μια θέση σε μια από τις επόμενες περιηγήσεις φτάνει πλέον στο επόμενο έτος.
Η επιτυχία του Langelinck δεν είναι μεμονωμένο φαινόμενο· είναι το αποτέλεσμα μιας συνειδητής προσπάθειας των ευρωπαϊκών μουσείων να τρυπήσουν την μεμβράνη της απόστασης που τα χωρίζει από το κοινό. Σε μια εποχή όπου η τέχνη καλείται να αποδείξει την κοινωνική της αξία με όρους προσβασιμότητας, ψυχαγωγίας, αμφισβήτησης και συμμετοχής, ο Grumpy Guide [Γκρινιάρης Ξεναγός], όπως διαφημίζεται, δεν αντιπροσωπεύει απλώς μια παράδοξη μορφή κακής συμπεριφοράς.
Αντίθετα, εκφράζει την ένταση πίσω από μια άρρητη σύμβαση: αυτή που λέει ότι οι επισκέπτες της τέχνης δεν οφείλουν μόνο να αντιλαμβάνονται, αλλά και να στέκονται με δέος, να ευχαριστούν, να μην ενοχλούν. Και ο Langelinck προσφέρει την απόλαυση της άρσης αυτής της υποχρέωσης, μέσα από τον κρότο μιας φωνής που κατηγορεί το κοινό για κινητά, για άγνοια, για τεμπελιά.
Αποκαλύπτοντας τις αντιφάσεις του κόσμου της τέχνης
Σε μια χαρακτηριστική σκηνή, ο Langelinck στέκεται μπροστά σε ένα γλυπτό της Αναγέννησης, απεικονίζοντας έναν μυώδη άνδρα με ρόπαλο. Στρέφεται στο κοινό, ζητώντας να κατονομάσουν τον μυθικό ήρωα. «Ήταν ο Ηρακλής», ψελλίζει μια κυρία, σχεδόν απολογητικά. «Αν το ξέρετε», της λέει, «πείτε το δυνατά ώστε να σας ακούσουν κι οι πίσω».
Κι έπειτα, με μια σχεδόν σαδιστική λεπτολογία, τη ρωτά να απαριθμήσει και τους 12 άθλους, με τη σωστή σειρά. Ο τρόπος που η κυρία σιωπά και αναστενάζει «σαν να ξαναγυρνάει στο σχολείο», όπως λέει η ίδια, είναι ακριβώς το υλικό από το οποίο τρέφεται η παράσταση.
Το πιο ενδιαφέρον, όμως, δεν βρίσκεται στην αψάδα του ίδιου του ξεναγού, αλλά στο πώς αυτός στρέφει σταδιακά την ειρωνεία του προς το ίδιο το μουσείο, αποκαλύπτοντας με χιούμορ και οργή τις αντιφάσεις του σύγχρονου κόσμου της τέχνης. Καθώς περπατά, επιταχύνοντας τον ρυθμό ώσπου οι επισκέπτες σχεδόν τρέχουν για να τον προλάβουν, στρέφει την κατακραυγή του στα «μοντέρνα» ρυθμιστικά πλαίσια: στις πινακίδες που ενθαρρύνουν selfies, στα hashtags, μετακινούμενος από τον Ρούμπενς στα προϊόντα των γερμανικών σούπερμάρκετ Aldi.
Σε μια αίθουσα όπου πίνακες συνυπάρχουν με αντικείμενα καθημερινότητας, σηκώνει τα χέρια και φωνάζει: «Θα μπορούσατε κάλλιστα να είστε σε μαγαζί με έπιπλα!». Η φωνή του είναι γεμάτη αγανάκτηση αλλά και μια δόση ανάλαφρης ειρωνείας, σχεδόν σαν να «σπάει» τον λεγόμενο «4ο τοίχο» για να μας κλείσει το μάτι.
Μια έμφυτη ανισορροπία δύναμης
Με αυτόν τον τρόπο, ο Langelinck καταφέρνει όχι μόνο να προκαλέσει τους θεατές να ξανασκεφτούν τη σχέση τους με την τέχνη, αλλά και να υπονομεύσει την ίδια την εξουσία των μουσείων. «Σε κάθε μουσείο υπάρχει μια έμφυτη ανισορροπία δύναμης», σημειώνει ο Brandi. «Το μουσείο λέει: εμείς αποφασίζουμε τι αξίζει να δείτε, κι εσείς απλώς ακολουθείτε. Με αυτή την παράσταση, η ανισορροπία αυτή αντιστρέφεται. Είμαι εγώ που φωνάζω ότι τα έχουν κάνει θάλασσα».
Αυτή η ανατροπή, τελικά, είναι βαθιά απελευθερωτική για όσους συμμετέχουν. Κι αυτό το δείχνουν οι αντιδράσεις. Οι περισσότεροι επισκέπτες βγαίνουν μετά από 70 λεπτά ασταμάτητης χλεύης γελώντας — και παραδόξως, με περισσότερο ενδιαφέρον για το μουσείο.
Δεν είναι τυχαίο, βέβαια, ότι το φαινόμενο αυτό συναντά τόσο ζωηρή ανταπόκριση στη Γερμανία, όπου το καυστικό χιούμορ των διασήμων «Köbesse» παραδοσιακών σερβιτόρων έχει ήδη μια θέση στις τοπικές παραδόσεις.
Ο Felix Krämer, διευθυντής του Kunstpalast, παραδέχεται πως άντλησε έμπνευση από την επιτυχία εστιατορίων τύπου Karen’s Diner, όπου οι σερβιτόροι επιτίθενται φραστικά στους πελάτες. Το ίδιο και από την μακρά, ίσως εξεζητημένη, παράδοση της performance, όπως το έργο του Peter Handke «Offending the Audience», όπου οι θεατές μετατρέπονται σε στόχο της ίδιας της παράστασης.
Το ίδιο ισχύει και για άλλες προσπάθειες των μουσείων να φτάσουν σε νέες κοινότητες: γυμνές ξεναγήσεις στο Στουτγκάρδης House of History, περιηγήσεις χωρίς παπούτσια στο Museum Voorlinden στην Ολλανδία, ακόμη και προγράμματα όπου οι επισκέπτες αλληλεπιδρούν με εκθέματα μέσω κινητών εφαρμογών.
Ο Grumpy Guide βρίσκεται σε μια ιδιότυπη ισορροπία: εκφράζει, κριτικάρει και ταυτόχρονα εκμεταλλεύεται την τάση «η τέχνη να γίνει εμπειρία» — κι όμως, αντιστέκεται σ’ αυτό, θυμίζοντας ότι η τέχνη δεν είναι απαραίτητα φιλική.
Το ότι οι θέσεις για τις ξεναγήσεις του Langelinck έχουν κλείσει για μήνες, δεν είναι απλώς απόδειξη viral επιτυχίας· είναι μια υπόμνηση ότι οι θεατές έχουν ανάγκη να ξαναδούν το μουσείο με άλλα μάτια. Όχι απαραίτητα μέσα από την άνεση ή την τρυφερότητα, αλλά μέσα από το κέντρισμα, την πρόκληση, τη δυσαρέσκεια που κινητοποιεί. Η τέχνη δεν είναι πάντοτε φιλόξενη — και ίσως όταν παύει να είναι, ξαναπαίρνει το νόημά της.