Το 1929, ο Έντγκαρ Φόιχτβανγκερ ήταν πέντε ετών και ζούσε με την οικογένειά του στο Μόναχο, όταν ο ίδιος ο Αδόλφος Χίτλερ μετακόμισε σε ένα διαμέρισμα απέναντι.
Οι πιθανότητες να φτάσει ο Έντγκαρ Φόιχτβανγκερ τα 100 χρόνια ήταν ελάχιστες. Γεννήθηκε στις 28 Σεπτεμβρίου 1924, σε μια εποχή φτώχειας και πολιτικών αναταραχών στη Γερμανία μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Γεννήθηκε επίσης σε μια εβραϊκή οικογένεια, σε μια κοινωνία που επρόκειτο να στραφεί στον εθνικοσοσιαλισμό, μια ιδεολογία που τελικά θα ήταν υπεύθυνη για τη δολοφονία 6 εκατομμυρίων Εβραίων. Το 1929, όταν ο Φόιχτβανγκερ ήταν πέντε ετών, συνέβη κάτι που έκανε τη μακρά ζωή του ακόμα πιο απίθανη: είχε για γείτονά του... τον Αδόλφο Χίτλερ!
Τον Οκτώβριο του ίδιου έτους ο Χίτλερ μετακόμισε στο μεγάλο διαμέρισμα του δεύτερου ορόφου στην οδό Prinzregentenplatz 16 στο Μόναχο.
Το Μόναχο ήταν για τον Χίτλερ η «πρωτεύουσα του [εθνικοσοσιαλιστικού] κινήματος», τίτλος που απένειμε επίσημα στην πόλη το 1935. Από το 1929 ζούσε σε ένα διαμέρισμα 9 δωματίων σε αυτό το γωνιακό κτίριο με τα μακριά μπαλκόνια και την μπαρόκ πρόσοψη. Το προσωπικό του μετακόμισε μαζί του και σύντομα οπαδοί και υψηλόβαθμοι αξιωματικοί των SS συρρέουν στα διαμερίσματα της γειτονιάς. Διαγώνια απέναντι, στην οδό Grillparzerstrasse 38, με άμεση θέα στο διαμέρισμα του Χίτλερ, ζούσε η οικογένεια Φόιχτβανγκερ.
Ο Έντγκαρ Φόιχτβανγκερ, τον οποίο οι γονείς του αποκαλούσαν «Μπέρσι», μεγάλωσε σε μια σεβαστή και πλούσια οικογένεια που απασχολούσε σεφ και νταντά. Ο πατέρας του, Λούντβιχ, ήταν εκδότης και δικηγόρος, η μητέρα του, Έρνα, μια εξαιρετική πιανίστας. Πολλοί Γερμανοί διανοούμενοι των αρχών του 20ού αιώνα σύχναζαν στο σπίτι της οικογένειας: ο συγγραφέας Τόμας Μαν, ο δικηγόρος Καρλ Σμιτ, που αργότερα έγινε ο νομικός «θεωρητικός» των ναζί και μέλος του κόμματος. Και, φυσικά, ο αδελφός του Λούντβιχ και θείος του Έντγκαρ, ο συγγραφέας Λάιον Φόιχτβανγκερ.
Ο Χίτλερ και οι Φόιχτβανγκερ ζούσαν απέναντι ο ένας από τον άλλο για χρόνια, μέχρι που η οικογένεια μετανάστευσε στην Αγγλία το 1939, λίγο πριν από το ξέσπασμα του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.
«Σήμερα, είμαι ίσως ο μόνος ζωντανός μάρτυρας που είδε και γνώρισε τον Χίτλερ από κοντά και είχε κάποια επαφή μαζί του», λέει ο Φόιχτβανγκερ μιλώντας προ ημερών στην εφημερίδα Guardian, από το σπίτι του κοντά στο Γουίντσεστερ, στο Χάμσαϊρ της Αγγλίας.
Οι ιστορίες που αφηγείται είναι ένα μείγμα από τις δικές του εμπειρίες και αυτές που του έχουν διηγηθεί οι γονείς του. Κάποια πράγματα δεν τα θυμάται πια. Έχει ξεχάσει, για παράδειγμα, ότι επισκέφθηκε το διαμέρισμα του Χίτλερ στο Μόναχο πριν από περίπου 10 χρόνια, αλλά η κόρη του είναι εκεί, στη συνέντευξη, μαζί του, για να τον βοηθήσει να το θυμηθεί. Το διαμέρισμα λειτουργεί ως αστυνομικό τμήμα από το 1949, για να μη γίνει τόπος προσκυνήματος για παλιούς ναζί και νεοναζί.
Ο Φόιχτβανγκερ το επισκέφθηκε και κοίταξε από το παράθυρο το διαμέρισμα όπου ζούσε κάποτε η οικογένειά του. Τα χρόνια που έζησε απέναντι από τον Χίτλερ είναι βαθιά χαραγμένα στη μνήμη του. Πριν από 12 χρόνια, μαζί με τον Γάλλο δημοσιογράφο Μπέρτιλ Σκάλι, τα έγραψε όλα στο βιβλίο του «Ο Χίτλερ, ο γείτονάς μου».
«Έχουμε ένα νέο γείτονα», τον Χίτλερ
Οι Φόιχτβανγκερ παρατήρησαν για πρώτη φορά ότι είχαν νέο γείτονα λόγω μιας ασήμαντης λεπτομέρειας: το γάλα που έφερναν τότε οι γαλατάδες νωρίς το πρωί, έλειπε. «Ο Χίτλερ», εξήγησε κατόπιν ο γαλατάς στη μητέρα του Έντγκαρ, «είχε ζητήσει το μεγαλύτερο μέρος για τον εαυτό του». Πιθανώς το χρειαζόταν για τους σωματοφύλακές του από τα SS.
Ως πεντάχρονο παιδί, όμως, ήξερε ποιος ήταν ο Χίτλερ; «Ήξερα ότι ήταν ένας άνθρωπος που δεν ήταν πολύ -πώς να το πω;- "καλοπροαίρετος" απέναντι σε εμάς τους Εβραίους», λέει ο Φόιχτβανγκερ.
Στο σπίτι των Φόιχτβανγκερ ο Χίτλερ θεωρούνταν «γελοία φιγούρα», θυμάται ο ίδιος. «Οι άνθρωποι τότε πίστευαν ότι ο Χίτλερ ήταν ένα προσωρινό φαινόμενο», λέει.
Ιδιαίτερα ο θείος του, Λάιον, ταλαντευόταν μεταξύ του να ανησυχεί και του να παραμείνει ψύχραιμος. Στο σατιρικό μυθιστόρημά του «Success» [Επιτυχία], που εκδόθηκε το 1930, ο Λάιον απεικονίζει τον Χίτλερ ως έναν υστερικό άνδρα ονόματι Κούτσνερ, ο οποίος προσπαθεί να αποπλανήσει τον λαό με εθνικιστικές ιδέες, αλλά τελικά αποτυγχάνει.
«Αν και θεωρούσε τον Χίτλερ πολύ επικίνδυνο, τον έβλεπε ως κάποιον που μπορούσε να γίνει αντικείμενο χλευασμού. Θεωρούσε ότι ο Χίτλερ θα συνέχιζε να είναι μια γελοία φιγούρα και στη συνέχεια θα εξαφανιζόταν με κάποιον τρόπο από την πολιτική σκηνή», λέει ο Φόιχτβανγκερ.
Σύντομα, οι γονείς του Φόιχτφανγκερ δεν μιλούσαν για τίποτα άλλο παρά για πολιτική και για τον κίνδυνο που ενέχει ο Χίτλερ για τους ίδιους και τη Γερμανία.
Ο Φόιχτφανγκερ έβλεπε τη σιλουέτα του Χίτλερ στο διαμέρισμα απέναντι, όταν τα αυτοκίνητα έφταναν και τον μετέφεραν στο Μπέργκχοφ, την κατοικία του κοντά στο Μπερχτεσγκάντεν. «Κάθε φορά που πήγαινα στο σχολείο έπρεπε να περάσω από το σπίτι του φωτογράφου του, Χάινριχ Χόφμαν, όπου ο Χίτλερ βρισκόταν συχνά στον κήπο. Ήταν ξαπλωμένος σε μια ξαπλώστρα».
Η συνάντηση πρόσωπο με πρόσωπο
Ήταν το 1933 όταν ο Αδόλφος Χίτλερ είχε μόλις γίνει καγκελάριος του Ράιχ, που ο Φόιχτβανγκερ τον συνάντησε για πρώτη φορά πρόσωπο με πρόσωπο.
«Μια φορά, όταν ήμασταν στο δρόμο, ο Χίτλερ μόλις είχε βγει από το σπίτι του. Υπήρχε ένα αυτοκίνητο στο οποίο προφανώς ήθελε να μπει και είδε ότι είχαμε σταματήσει για να τον αφήσουμε να περάσει και μας ευχαρίστησε. Ήταν στην πραγματικότητα ένας συνηθισμένος άνθρωπος. Δεν είχε τίποτα το ιδιαίτερο», λέει ο Φόιχτβανγκερ.
Ήταν η μόνη φορά που τον συνάντησε από κοντά; «Ναι, και τότε δεν ήξερε ποιοι ήμασταν. Είδε μόνο μια γυναίκα με ένα μικρό αγόρι». Ο Χίτλερ δεν γνώριζε ότι το αγόρι ήταν Εβραίος. Τι θα είχε συμβεί αν τα ήξερε όλα αυτά; «Θα είχε κάνει κάτι. Χωρίς αμφιβολία. Είμαι σίγουρος ότι θα μας έστελνε και θα μας σκότωναν στο Νταχάου», λέει ο 100χρονος Γερμανός.
Με την πάροδο του χρόνου, αυτό που έβλεπε ο τότε έφηβος Γερμανός από το δωμάτιό του στον δεύτερο όροφο άλλαξε. Είχε παρατηρήσει πως οι διαδηλώσεις είχαν μειωθεί, ότι οι άνθρωποι σταματούσαν τώρα μπροστά από το διαμέρισμα του Φύρερ με τα χέρια απλωμένα και φώναζαν «Χάιλ Χίτλερ», πως ο Βρετανός πρωθυπουργός Νέβιλ Τσάμπερλεν είχε έρθει να τον επισκεφθεί.
Η ζωή των Φόιχτβανγκερ άλλαζε επίσης. «Παρατηρήσαμε ότι ο Χίτλερ ήταν πολύ έξυπνος, από τον τρόπο που διαχειριζόταν τα πάντα», λέει ο Φόιχτβανγκερ. Ενώ όμως ο κόσμος του Χίτλερ μεγάλωνε, ο δικός του, αντίθετα, μίκραινε.
Μετά την ψήφιση των φυλετικών νόμων της Νυρεμβέργης το 1935, οι Φόιχτβανγκερ έχασαν το προσωπικό τους και ο Έντγκαρ την νταντά του, επειδή οι Εβραίοι δεν επιτρεπόταν πλέον να είναι εργοδότες. Δεν τους επιτρεπόταν να μπαίνουν σε καταστήματα. Ο πατέρας του έχασε τη δουλειά του στον εκδοτικό οίκο. Οι συμμαθητές του Έντγκαρ στράφηκαν εναντίον του, επειδή δεν ήθελαν να είναι φίλοι με Εβραίους.
Ως παιδί, συνειδητοποιούσε τη σημασία του να είναι Εβραίος; «Η εβραϊκή καταγωγή δεν έπαιζε σημαντικό ρόλο στη ζωή μου πριν από την άνοδο του εθνικοσοσιαλισμού», λέει. Μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, η οικογένεια το συνειδητοποίησε περισσότερο. «Αυτός το μετέτρεψε σε κάτι. Και εγώ δεν το καταλάβαινα πραγματικά. Τότε, στο δημοτικό σχολείο, ήμουν σαν τα άλλα παιδιά στην αρχή. Συμμετείχα σε όλα όσα γράφαμε τότε, ακόμη και σε όσα αφορούσαν ναζιστικά πράγματα. Έχετε δει τα τετράδιά μου;»
Σκύβει και παίρνει ένα φθαρμένο, παλιό τετράδιο. Μερικά φύλλα σχεδόν σκίζονται και πέφτουν. Στην πρώτη σελίδα υπάρχει ένα τεράστιο σχέδιο: μια σβάστικα. Τη ζωγράφισε ο ίδιος όταν ήταν περίπου οκτώ ετών. «Η δασκάλα λεγόταν κυρία Weikl και ήταν οπαδός του Χίτλερ, νομίζω».
Διάβαζε ποιήματα, έβαζε τα παιδιά να γράφουν ευχές για τα γενέθλια του Χίτλερ και να ζωγραφίζουν τον «αληθινό» χάρτη της Γερμανίας, συμπεριλαμβανομένων των περιοχών που, σύμφωνα με τη δασκάλα, τους είχαν αφαιρεθεί. Αμφισβήτησε ποτέ αυτό που ζωγράφιζε; «Όχι. Έκανα ό,τι ήθελε η δασκάλα και οι γονείς μου έλεγαν ''κάνε ό,τι λέει η δασκάλα''». Τι έλεγαν οι γονείς του για τις ζωγραφιές; «Τίποτα. Δεν ήθελαν προβλήματα, δεν ήθελαν να αντιδράσω».
Αν μέχρι τότε οι γονείς του πίστευαν ότι ο Χίτλερ ήταν μόνο ένα «προσωρινό φαινόμενο», ότι ίσως ήταν πιο ασφαλείς ζώντας κάτω από τη μύτη του, το 1938 συνειδητοποίησαν ότι έπρεπε να φύγουν από τη Γερμανία.
«Το σημείο που έγινε πραγματικά επικίνδυνο ήταν όταν πυροβολήθηκε ο Vom Rath. Ο πατέρας μου κατάλαβε αμέσως ότι αυτό θα ήταν πολύ σοβαρό». Ο Γερμανός διπλωμάτης Ernst vom Rath είχε δολοφονηθεί στο Παρίσι στις 7 Νοεμβρίου 1938 από έναν Εβραίο.
Η δολοφονία ήταν μέρος της δικαιολογίας για τα γεγονότα που ακολούθησαν. Δύο μέρες αργότερα ξέσπασαν τα πογκρόμ του Νοεμβρίου, γνωστά και ως «Νύχτα των Κρυστάλλων»: συναγωγές πυρπολήθηκαν, εβραϊκά καταστήματα καταστράφηκαν και λεηλατήθηκαν, και Εβραίοι φυλακίστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης - μεταξύ τους και ο πατέρας του Φόιχτβανγκερ, ο Λούντβιχ.
«Ήρθαν το βράδυ και τον πήγαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Νταχάου, μισή ώρα μακριά από το Μόναχο. Αργότερα, κατάσχεσαν τα βιβλία του - το θυμάμαι καλά. Η μητέρα μου προσπάθησε και έκανε τα πάντα για να τον βγάλει από το στρατόπεδο», λέει ο Φόιχτβανγκερ.
Πέρασαν έξι εβδομάδες, κατά τη διάρκεια των οποίων η μητέρα του τηλεφώνησε σε πολλά γραφεία, ταξίδεψε η ίδια στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Νταχάου και παρέδωσε κάποια τρόφιμα για τον σύζυγό της στην πύλη.
Τότε, ξαφνικά, ο Λούντβιχ επέστρεψε στο σπίτι. Ο Έντγκαρ δεν ξέρει γιατί αφέθηκε ελεύθερος. Αλλά θυμάται ότι ο πατέρας του ήταν τρομακτικά αδύνατος και ότι έπρεπε να ξεκουραστεί. «Ήταν σοβαρά εξασθενημένος».
Μόλις ο πατέρας του ανέκαμψε, η οικογένεια άρχισε να προετοιμάζεται για την αναχώρηση. Πολλοί φίλοι της οικογένειας, μεταξύ των οποίων ο Μπέρτολτ Μπρεχτ και ο Τόμας Μαν, είχαν φύγει από καιρό από τη Γερμανία.
Με χρήματα από τον Λάιον και άλλα μέλη της οικογένειας, κατάφεραν να αποκτήσουν οικογενειακή βίζα για την Αγγλία με κόστος 1.000 λίρες, ένα τεράστιο ποσό για την εποχή.
Πέρασαν δύο μήνες πριν ο Φόιχτβανγκερ επιβιβαστεί στο τρένο. Ο πατέρας του τον συνόδευσε μέχρι τα σύνορα με τη Δανία και μετά επέστρεψε στο Μόναχο, ενώ ο Φόιχτβανγκερ επιβιβάστηκε σε πλοίο με προορισμό την Αγγλία.
Ήταν 14 ετών τότε. Ήταν μια περιπέτεια γι' αυτόν, όπως λέει. «Η μέρα που πέρασα τα σύνορα ήταν η 19η Φεβρουαρίου 1939 και ένιωθα σαν να είχα φύγει από μια κακή αυτοκρατορία».
Στην Αγγλία έμεινε με μια οικογένεια στην Κορνουάλη. Έμαθε γρήγορα τη γλώσσα και πήρε υποτροφία για το κολέγιο, αλλά ανησυχούσε για τους γονείς του.
Οι γονείς του έφτασαν στην Αγγλία τρεις μήνες μετά από αυτόν και σύντομα μετακόμισαν στο Γουίντσεστερ. Ο πατέρας του, όμως, δεν ένιωθε ποτέ άνετα στην Αγγλία.
«Ήταν σαν ψάρι έξω από το νερό. Δεν μπορούσε να κάνει τίποτα εδώ. Δεν μιλούσε τη γλώσσα. Μετά τον πόλεμο ήθελε να γυρίσει στη Γερμανία». Τα σχέδια του πατέρα του δεν πραγματοποιήθηκαν ποτέ: πέθανε το 1947.
Ο θείος Λάιον δεν επέστρεψε ποτέ στη Γερμανία. Ζούσε εξόριστος στη Γαλλία, μέχρι που η εισβολή των ναζί τον ανάγκασε να φύγει. Το 1941, μαζί με τη σύζυγό του, μετανάστευσε στις ΗΠΑ, όπου πέθανε μερικά χρόνια αργότερα.
Αντίθετα, ο Έντγκαρ αισθάνθηκε γρήγορα σαν στο σπίτι του στην Αγγλία. Σπούδασε ιστορία, απέκτησε το διδακτορικό του στο Κέιμπριτζ και δίδαξε στο Πανεπιστήμιο του Σαουθάμπτον.
Αυτός και η σύζυγός του, Πρίμροουζ, αγόρασαν ένα σπίτι στο Γουίντσεστερ μετά το γάμο τους το 1962, και εκεί μεγάλωσαν τα τρία τους παιδιά, την Αντόνια, τον Άντριαν και την Τζούντιθ. Τώρα έχει τρία εγγόνια. Η Πρίμροουζ πέθανε το 2012. Από τότε ζει μόνος.
Ήθελε ποτέ να επιστρέψει μόνιμα στη Γερμανία; «Δημιούργησα σχέσεις με το Πανεπιστήμιο της Φρανκφούρτης και ήμουν επισκέπτης καθηγητής. Αλλά δεν ήθελα να επιστρέψω. Ήταν πολύ μακριά από τη ζωή μου. Θέλω να πω, η αγγλική είναι η καθημερινή μου γλώσσα. Μιλάω άπταιστα γερμανικά, αλλά συνήθως μιλάω αγγλικά».
Κοιτάζοντας πίσω, θεωρεί τον εαυτό του τυχερό. «Είμαι ακόμα εδώ, πάνω από 100 ετών, ενώ οι περισσότεροι έχουν πεθάνει. Ο Χίτλερ, ο Γιόζεφ Γκέμπελς, όλοι εξοντώθηκαν».
Πάνω από μια δεκαετία έχει περάσει από τότε που εξέδωσε το βιβλίο του για τη ζωή του ως γείτονας του Χίτλερ. Ήταν μια εντελώς διαφορετική πολιτική εποχή.
Οι δυτικές δημοκρατίες έχουν βιώσει μια στροφή προς τα δεξιά και την άνοδο του λαϊκισμού. Στη Γερμανία, το ακροδεξιό κόμμα AfD έγινε το δεύτερο μεγαλύτερο κόμμα στις πρόσφατες ομοσπονδιακές εκλογές.
«Είναι πολύ δυσάρεστο που κάτι τέτοιο αναδύεται ξανά στη Γερμανία», λέει ο Φόιχτβανγκερ. «Το βλέπεις όλο αυτό με πολύ φόβο».