Ο Σάμουελ Στότσεκ, ένας αυτοδίδακτος οργανοποιός, αντί να στραφεί στις παραδοσιακές πηγές ξυλείας που έθρεψαν τη φήμη των Στραντιβάριους, διάλεξε το υλικό του μέσα από τα ξύλα των νεοϋορκέζικων σπιτιών που κατέρρεαν γύρω του.
Στη Νέα Υόρκη της δεκαετίας του 1940, σε μια πόλη που άλλαζε όψη με την κατεδάφιση παλιών σπιτιών και ξενοδοχείων, ένας άνθρωπος βρήκε ομορφιά μέσα στα ερείπια και τη μετέτρεψε σε μουσική. Ο Σάμουελ Στότσεκ, ένας αυτοδίδακτος οργανοποιός, αντί να στραφεί στις παραδοσιακές πηγές ξυλείας που έθρεψαν τη φήμη των Στραντιβάριους και Γκουαρνέρι, διάλεξε το υλικό του μέσα από τα ξύλα των σπιτιών που κατέρρεαν γύρω του.
Έβλεπε τις σανίδες και τις δοκούς σαν φορείς μνήμης, ξύλα που είχαν ζήσει με οικογένειες, είχαν ακούσει γέλια, καβγάδες, προσευχές, και τώρα θα μπορούσαν να διηγηθούν ξανά τις ιστορίες τους μέσα από τις χορδές ενός βιολιού.
Βιολιά από ξύλο που λέει ιστορίες
Στα τριάντα έξι του χρόνια, ο Στότσεκ είχε ήδη κερδίσει την προσοχή του Τύπου της Νέας Υόρκης, και ο δημοσιογράφος Μάγιερ Μπέργκερ έγραφε πως «ο Στότσεκ τριγυρίζει σε εγκαταλελειμμένα σπίτια, γονατίζει στα πατώματα και εξετάζει τις σανίδες τους με μάτια γεμάτα διορατικότητα». Ο ίδιος έλεγε με πάθος ότι «αυτά τα ξύλα έχουν αγαπηθεί και έχουν πενθήσει, κι όταν κάποιος θα παίξει με τα βιολιά του, οι ιστορίες θα αναδυθούν ξανά στον αέρα».
Η πορεία του δεν ήταν εύκολη ούτε γραμμική. Ο πατέρας του, μεταναστευτική φιγούρα της εβραϊκής κοινότητας, του είχε αγοράσει ένα φθηνό βιολί για να τον μάθει μουσική, αλλά ο μικρός Σάμουελ μισούσε τις επιβεβλημένες ασκήσεις. Παρά το καλό του αυτί, παράτησε τα μαθήματα, εγκατέλειψε το σχολείο στην έκτη τάξη και βρήκε δουλειά σε ένα συνεργείο αυτοκινήτων.
Εκεί ανακάλυψε την αγάπη του για τη χειρωνακτική εργασία, την επιδεξιότητα στα χέρια. Το παλιό του βιολί, φτηνό και άτεχνο, τον στοίχειωνε· η σκέψη να φτιάξει ένα δικό του όργανο τον συνόδευε. Στην εφηβεία του, συνάντησε τους αδελφούς Χομένικ, Ουκρανούς μετανάστες που είχαν φέρει την τέχνη των μαντολίνων από την Ευρώπη και άνοιξαν μαγαζί στην East 2nd Street. Αυτοί του έδωσαν την πρώτη του ευκαιρία: τον έβαλαν να φτιάξει βιολί, το οποίο πουλήθηκε το 1925 έναντι 50 δολαρίων. Από εκείνη τη στιγμή ήξερε πως είχε βρει τον δρόμο του.
Στην Ευρώπη, οι μεγάλοι κατασκευαστές περνούσαν χρόνια μαθητείας, με αυστηρά στάδια έως να γίνουν δεξιοτέχνες με το όνομά τους πάνω σε βιολί.
Ο Στότσεκ, χωρίς τέτοιες πιστοποιήσεις, έμαθε μόνος του, διάβασε το βιβλίο Violin-Making, As It Was and Is του Έντουαρντ Χέρον-Άλεν, αντέγραψε παλιές φόρμες, δούλεψε με επιμονή μέχρι να βελτιώσει τεχνική και βερνίκια. Το μεγάλο εμπόδιο ήταν το ξύλο· τα καλά ξύλα από Ιταλία ή Γιουγκοσλαβία κόστιζαν ακριβά και δεν ήταν προσιτά. Έτσι βρήκε μια λύση σχεδόν... ποιητική: τα κατεδαφισμένα κτίρια της Νέας Υόρκης.
Κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης, παλιά σπίτια και ξενοδοχεία κατεδαφίζονταν συνεχώς για να δώσουν χώρο σε νέες πολυκατοικίες. Ο Στότσεκ περιδιάβαινε τις γειτονιές κοντά στο Canal Street, στη Sheepshead Bay, ακόμη και σε ξενοδοχεία όπως το Shelburne στο Κόνι Άιλαντ, και μάζευε σανίδες από σφενδάμι και έλατο. Ήταν ξύλο που είχε ήδη «ζήσει», που είχε στεγνώσει και σταθεροποιηθεί για δεκαετίες, συχνά πάνω από έναν αιώνα. Για τον ίδιο, αυτό το προ-παλαιωμένο υλικό δεν ήταν απλώς οικονομική λύση, αλλά η ψυχή των οργάνων του. Κάθε δοκάρι που γινόταν καπάκι, κάθε παλιά σανίδα που γινόταν πίσω μέρος βιολιού, έφερε μέσα της τον απόηχο μιας άλλης εποχής.
Η φήμη του άρχισε να εξαπλώνεται. Το 1938, ο διάσημος βιολονίστας Όσι Ρενάρντι έπαιξε τυφλά σε μια έκθεση τόσο ένα Στραντιβάριους όσο κι ένα βιολί του Στότσεκ· το κοινό δεν μπόρεσε να ξεχωρίσει ποιο ήταν ποιο. Ο Ρενάρντι χρησιμοποίησε τελικά το βιολί του Στότσεκ σε ηχογραφήσεις για να ηχογραφήσει τα φημισμένα «Καπρίτσια» του Παγκανίνι. Οι κριτικές ήταν διθυραμβικές και ο νεαρός κατασκευαστής απέκτησε αξιοπιστία. Σύντομα βρέθηκε στην καρδιά του Μανχάταν, στην 48th Street, δίπλα σε ορχήστρες και θρυλικά εστιατόρια, και μετά στην περίφημη West 57th Street, όπου βρίσκονταν οι καλύτεροι οργανοποιοί, κοντά στο Carnegie Hall. Εκεί, τα βιολιά του πωλούνταν για χίλια δολάρια το καθένα, διπλάσια από τον μέσο όρο.
Η ιστορία του είχε και μυθιστορηματικές στιγμές. Ένας φαινομενικά άσημος αγοραστής μπήκε κάποτε στο μαγαζί του για να αγοράσει τσέλο· αποδείχθηκε γαμπρός του μεγιστάνα Horace O. Havemeyer, συλλέκτη οργάνων ανυπολόγιστης αξίας. Η κόρη του Στότσεκ, Μπέρνις, έπαιξε μπροστά στον ίδιο τον Χάβεμαγιερ, ο οποίος συγκινήθηκε τόσο που της δάνεισε ένα Στραντιβάριους του 1723. Για τον πατέρα της, η στιγμή αυτή ήταν θρίαμβος: είχε πλέον στα χέρια του την ευκαιρία να μελετήσει από κοντά το κορυφαίο όργανο όλων των εποχών. Με μυστικές παρατηρήσεις και συγκρίσεις, βελτίωσε ακόμα περισσότερο την τέχνη του.
Στα χρόνια του πολέμου και λίγο μετά, τα βιολιά του Στότσεκ έπαιξαν στα μεγαλύτερα θέατρα και ραδιοφωνικά στούντιο. Ο Λεονάρντ Ρόουζ, ο Ουίλιαμ Λίνσερ της Φιλαρμονικής της Νέας Υόρκης, ακόμα και το παιδί-θαύμα Ρουτζέρο Ρίτσι, είχαν στα χέρια τους τα όργανά του. Κάθε βιολί έπαιρνε μήνες να κατασκευαστεί, με προσεκτική χρήση ειδικών βερνικιών που απαιτούσαν μισό χρόνο για να στεγνώσουν. Η λεπτομέρεια, η αίσθηση και ο σεβασμός στο ξύλο ήταν οι σφραγίδες του.
Ο Στότσεκ δεν ήταν μόνο μάστορας, αλλά και πατέρας. Έφτιαξε ένα μικρό βιολί για την κόρη του όταν εκείνη ήταν στην πρώτη τάξη. Η Μπέρνις ακολούθησε καριέρα βιολονίστριας, έπαιξε σε τηλεοπτικά σόου όπως το Arthur Godfrey and His Talent Scouts, και συνέχισε να φυλά τρία από τα βιολιά του πατέρα της. Αυτά είναι σήμερα τα ελάχιστα σωζόμενα, σιωπηλές μαρτυρίες μιας ζωής αφιερωμένης στην τέχνη και στην παράξενη ιδέα ότι η μνήμη των σπιτιών μπορεί να γίνει ήχος.
Το τέλος του Στότσεκ βρήκε την οικογένεια στο Mount Kisco, όπου είχε ανοίξει ένα γενικό μουσικό κατάστημα. Έπαψε να φτιάχνει βιολιά σε μεγάλη κλίμακα, ασχολήθηκε με την επισκευή και πώληση κάθε είδους οργάνου, και πέθανε το 1976 από εμφύσημα. Σήμερα, το όνομά του δεν βρίσκεται δίπλα στους Στραντιβάριους, αλλά όσοι γνωρίζουν την ιστορία του μιλούν για ένα αμερικανικό φαινόμενο: έναν άνθρωπο που ξεκίνησε από το πουθενά, χωρίς σπουδές, με ξύλο μαζεμένο από τα ερείπια, και κατάφερε να σταθεί ισάξιος απέναντι στους μεγάλους της Ευρώπης.