Πολλές από τις κλασικές ταινίες του Μπρους Λι επανακυκλοφορούν στους κινηματογράφους, με αφορμή τη συμπλήρωση 50 χρόνων από τον θάνατό του.
Ο Μπρους Λι ήθελε να γίνει ο μεγαλύτερος αστέρας του box office στον κόσμο. Το ίδιο είπε και στον φίλο του και μαθητή του στις πολεμικές τέχνες, Στίρλινγκ Σίλιφαντ. Ο Λι ανακοίνωσε ότι μια μέρα θα γινόταν μεγαλύτερο αστέρι από τον Στιβ Μακ Κουίν και τον Τζέιμς Κόμπερν, ηθοποιούς της Α' κατηγορίας που ήταν επίσης μαθητές του Λι. Ο Σίλιφαντ -βραβευμένος με Όσκαρ σεναριογράφος- απάντησε αρνητικά: «Είσαι Κινέζος στον κόσμο των λευκών. Δεν υπάρχει περίπτωση».
Τα λόγια του Σίλιφαντ συνόψισαν τι αντιμετώπιζε ο Μπρους Λι στο Hollywood, όπως σημειώνει ο Tom Fordy σε άρθρο του στον Independent για τον αστέρα των πολεμικών τεχνών. Τα στελέχη των ΗΠΑ δεν πίστευαν ότι ένας Ασιάτης ηθοποιός θα μπορούσε να είναι ένας αξιόλογος πρωταγωνιστής. Το σχόλιο του Λι «μεγαλύτερος από τον Μακ Κουίν και τον Κόμπερν» (αν και δεν ήταν η μόνη φορά που θα εξέφραζε τέτοιες τολμηρές φιλοδοξίες) ήρθε εν μέσω απογοήτευσης για ένα έργο πάθους, το The Silent Flute, το οποίο απέτυχε να υλοποιηθεί όσο ζούσε - ένα από τα πολυάριθμα μη πραγματοποιημένα, ημιτελή ή αποτυχημένα σχέδια.
Επιστρέφοντας στο Χονγκ Κονγκ, ο Λι έφερε επανάσταση στον κινηματογράφο πολεμικών τεχνών με μια σειρά ταινιών που γυρίστηκαν υπό το στούντιο Golden Harvest. Στις ταινίες αυτές περιλαμβάνονται τα The Big Boss, Fist of Fury, The Way of the Dragon και Game of Death, τα οποία θα προβληθούν σε επιλεγμένους κινηματογράφους κατά τη διάρκεια του Ιουνίου και του Ιουλίου -με αφορμή τη συμπλήρωση 50 ετών από τον θάνατό του- και στη συνέχεια θα κυκλοφορήσουν σε ένα box set με αποκατάσταση 4Κ και έξτρα υλικό.
Μπρους Λι: «Μεγαλύτερος και από τους Beatles»
Όπως περιγράφεται στη βιογραφία του Matthew Polly (Μάθιου Πόλι) «A Life», ο Μπρους Λι ήταν «μεγαλύτερος και από τους Beatles» στην Ασία όταν πέθανε -15.000 άνθρωποι είχαν παραταχθεί στους δρόμους για την κηδεία του-, αλλά εξακολουθούσε να είναι απλώς «ένας άσημος τηλεοπτικός ηθοποιός» στην Αμερική. Χρειάστηκε η μεταθανάτια κυκλοφορία της τελευταίας του ταινίας, Enter the Dragon -η πρώτη συμπαραγωγή μεταξύ του Χόλιγουντ και του Χονγκ Κονγκ- για να γίνει αστέρι στη Δύση. Αλλά πήγε ακόμη παραπέρα από αυτό: Ο Λι ξεπέρασε τα όρια και έγινε ένα είδωλο του 20ού αιώνα. «Λόγω αυτού που θα μπορούσε να είναι», λέει ο Φρανκ Ντιενγκ, ειδικός στις ταινίες πολεμικών τεχνών και τακτικός σχολιαστής DVD. «Επειδή πέθανε τόσο νωρίς. Έγινε ένας μύθος».
Το άγγιγμα της δόξας ήταν προδιαγεγραμμένο. Ο Λι ήταν ένα «μωρό νεποτισμού» λέει ο Πόλι. Ο πατέρας τού Λι ήταν τραγουδιστής της όπερας και ηθοποιός, ενώ ο μικρός Μπρους -γεννήθηκε στο Σαν Φρανσίσκο το 1940, καθώς ο πατέρας του βρισκόταν σε περιοδεία- ήταν ένας παιδικός σταρ. Ως παιδί έπαιξε σε 20 ταινίες - κλαψιάρικα μελοδράματα. Ο Πόλι λέει ότι ο Μπρους Λι ήταν «ο Μακόλεϊ Κάλκιν του Χονγκ Κονγκ». Αλλά ο έφηβος Μπρους ήταν δύσκολος -κακός μαθητής και μαχητής του δρόμου- και τον έστειλαν πίσω στην Αμερική. «Από πλούσιος της ανώτερης τάξης στο Χονγκ Κονγκ, έγινε φτωχός μετανάστης», προσθέτει ο Πόλι.
Ο Λι δίδαξε κουνγκ φου για να βγάλει χρήματα. Μαθητής και ο ίδιος του θρυλικού Ip Man, η προσέγγισή του ήταν προοδευτική. «Ήταν πραγματικά ένας από τους πρώτους Κινέζους πολεμικούς καλλιτέχνες που μιλούσαν αγγλικά», λέει ο Πόλι. «Ήρθε με αυτή τη φρέσκια, μοντέρνα, ανοιχτή στάση. Ο πρώτος του μαθητής ήταν μαύρος - κάτι ανήκουστο για την εποχή». Αντί να παραμείνει στην παράδοση των όσων είχαν περάσει από τους δασκάλους του κουνγκ φου για 1.000 χρόνια, προσπάθησε να δημιουργήσει την τέλεια πολεμική τέχνη -την οποία ονόμασε Jeet Kune Do («ο τρόπος της αναχαιτιστικής γροθιάς»)-, ένα προσαρμόσιμο και αποτελεσματικό υβρίδιο που θα μπορούσε να προβλέψει τις επιθέσεις και να εκθέσει τις αδυναμίες των πιο άκαμπτων συστημάτων. Οι πολεμικές τέχνες ήταν σε μεγάλο βαθμό η μόδα της στιγμής στο Χόλιγουντ, και ο Λι προσείλκυσε ένα μείγμα μαθητών.
Το 1966 ο Μπρους Λι πήρε τον ρόλο του βοηθού υψηλής δράσης Kato στην τηλεοπτική σειρά The Green Hornet, που ακυρώθηκε γρήγορα. Άλλοι κινηματογραφικοί και τηλεοπτικοί ρόλοι ήταν ελάχιστοι, ενώ τα σχέδια και οι συμφωνίες ανάπτυξης κατέρρευσαν. Παντρεμένος πλέον με δύο παιδιά, ο Λι χρειαζόταν χρήματα. Επέστρεψε στο Χονγκ Κονγκ για να γυρίσει ταινίες με την Golden Harvest, ένα νεοσύστατο στούντιο που διοικούσε ο Raymond Chow. Ο Chow αμφισβητούσε το αντίπαλο στούντιο Shaw Brothers, το οποίο είχε ουσιαστικά το μονοπώλιο στον κινηματογράφο του Χονγκ Κονγκ.
Η πρώτη ταινία του Μπρους Λι με την Golden Harvest είχε τον τίτλο The Big Boss και κυκλοφόρησε στο Χονγκ Κονγκ τον Οκτώβριο του 1971, σπάζοντας ρεκόρ εισπράξεων. Η επόμενη ταινία, Fist of Fury -που κυκλοφόρησε τον Μάρτιο του 1972-, έσπασε και πάλι τα ρεκόρ. Η επιτυχία του Λι αξιοποίησε μια τάση εθνικισμού μεταξύ των κατοίκων του Χονγκ Κονγκ εκείνη την εποχή. Στο The Big Boss ο Λι υποδύεται έναν Κινέζο εργάτη εργοστασίου που ταξιδεύει στην Ταϊλάνδη και τα βάζει με γκάνγκστερ. Στο απροκάλυπτα εθνικιστικό Fist of Fury, πολεμά τους επιτιθέμενους από ένα αντίπαλο ντότζο (γιαπωνέζικο όνομα κάθε χώρου στον οποίο διδάσκονται πολεμικές τέχνες).
«Υπάρχει το στοιχείο ότι παρουσιάζει έναν ισχυρό, κυρίαρχο, αρρενωπό Κινέζο ήρωα που είναι περήφανος για την κληρονομιά του», λέει ο Djeng. «Εκδικείται τις φυλετικές προκαταλήψεις. Οι ταινίες του θα είχαν αυτή την κοινωνική σημασία - όχι μόνο για τους Κινέζους στο Χονγκ Κονγκ, αλλά και για τους Ασιάτες που ζουν στις Ηνωμένες Πολιτείες».
Ο Μπρους Λι και το κουνγκ φου
Οι ταινίες του Λι έκαναν μεγάλη επιτυχία και για έναν άλλον λόγο: το κουνγκ φου που άλλαξε το παιχνίδι. Στον κινηματογράφο του Χονγκ Κονγκ κυριαρχούσαν προηγουμένως οι ταινίες παραγωγής της Shaw Brothers στην παράδοση της wuxia, δηλαδή μπαλέτα, περίπλοκα χορογραφημένη δράση. Αντίθετα, οι μάχες του Λι ήταν αληθινές -αν και «αυξημένου ρεαλισμού», λέει ο Πόλι- με ταχύτητα και πιστευτό αντίκτυπο. «Συχνά είναι ο Μπρους Λι που απλά βγάζει κάποιον νοκ άουτ με λίγες κινήσεις», λέει ο Djeng. Επισημαίνει επίσης τις τακτικές του Λι, που έκαναν τους άλλους να «ψαρώνουν».
Ο Λι συγκρούστηκε μάλιστα με τον σκηνοθέτη του The Big Boss και του Fist of Fury, Lo Wei. Ήθελε να φέρει τις αξίες της παραγωγής του Χόλιγουντ στον σχετικά άθλιο κινηματογράφο της περιοχής - ήθελε επίσης τον έλεγχο όλων των πτυχών των ταινιών του. «Έμαθε από τον Steve McQueen ότι το αστέρι πρέπει να είναι πάντα το αφεντικό», λέει ο Πόλι.
Για την επόμενη ταινία του -Way of the Dragon- πήρε τους ρόλους του συγγραφέα, του σκηνοθέτη, του παραγωγού και του πρωταγωνιστή. Υποδύεται τον Tang Lung, ο οποίος ταξιδεύει στη Ρώμη για να βοηθήσει στην προστασία ενός κινέζικου εστιατορίου ενάντια σε ένα τοπικό αφεντικό του εγκλήματος. Σε αυτήν έχει την πιο εμβληματική αναμέτρησή του, καθώς αγωνίζεται με τον πραγματικό του φίλο και πρωταθλητή του καράτε, Τσακ Νόρις.
«Δεν νομίζω ότι έχει ξεπεραστεί ποτέ», λέει ο Πόλι για τον αγώνα του Λι εναντίον του Νόρις, προσθέτοντας: «Αυτό που είναι ενδιαφέρον είναι ότι εισάγει τη δική του φιλοσοφία Jeet Kune Do σε αυτόν τον αγώνα. Αρχίζει να χάνει επειδή είναι πολύ άκαμπτος και προσκολλημένος στην παράδοση, και μετά προσαρμόζεται -γίνεται πιο χαλαρός και ρευστός- και έτσι κερδίζει τον Τσακ Νόρις. Έχει μια παιδαγωγική πίσω από τη σκηνή, κάτι που είναι σπάνιο για ταινία κουνγκ φου».
Το The Way of the Dragon κέρδισε το The Big Boss και το Fist of Fury στο box office. Ο Λι δεν ήταν απόλυτα ευχαριστημένος με αυτό και δεν ήθελε να προβληθεί στη Δύση, μαλώνοντας με τον Chow όταν έμαθε ότι διαπραγματευόταν μια συμφωνία διανομής στις ΗΠΑ (αν και δεν κυκλοφόρησε εκεί παρά μετά τον θάνατό του). Αλλά για τον Djeng, είναι επίσης μια ταινία που μιλάει στον πραγματικό Λι. «Το Way of the Dragon είναι η αγαπημένη μου ταινία του Bruce Lee», λέει. «Βλέπετε τη μεταμόρφωση αυτού του ανθρώπου που ξεκινάει ως κανένας, πηγαίνοντας σε μια χώρα όπου δεν μιλάει τη γλώσσα. Ήταν μια αναπαράσταση κάποιου που αφήνει το στίγμα του στο εξωτερικό. Νομίζω ότι αυτό είναι το θέμα της ταινίας», συμπληρώνει.
Η φιλοσοφία του Jeet Kune Do -όπως αποδείχθηκε στον αγώνα με τον Νόρις- θα συνεχιζόταν στο ημιτελές, επίδοξο αριστούργημα του Λι, Game of Death. Στην προγραμματισμένη ιστορία, ο χαρακτήρας του Λι θα ανέβαινε σε μια πενταώροφη παγόδα και θα νικούσε έναν διαφορετικό εχθρό, ο καθένας με διαφορετικό στιλ μάχης, σε κάθε επίπεδο. Ο τελικός αντίπαλος ήταν ο πανύψηλος μπασκετμπολίστας Kareem Abdul-Jabbar - ένας από τους (πολύ) υψηλού προφίλ μαθητές του Λι. Το casting ήταν σημαντικό. «Ο Kareem χρησιμοποιούσε και το Jeet Kune Do με κάποιον τρόπο», λέει ο Djeng. «Είναι σχεδόν σαν να παλεύει ο Μπρους Λι με τον εαυτό του - κάτι που θα εξηγούσε γιατί ο Καρίμ είναι ο τελευταίος μαχητής», εξηγεί.
Η παραγωγή διακόπηκε όταν η Warner Bros πρόσφερε στον Λι την ευκαιρία να πρωταγωνιστήσει στην πρώτη ταινία κουνγκ φου του Χόλιγουντ: Enter the Dragon. Το Game of Death δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Γυρίστηκε ένα βίντεο διάρκειας 100 λεπτών, με περίπου 40 λεπτά χρήσιμου υλικού. Μεγάλο μέρος του είχε τοποθετηθεί άστοχα στα αρχεία του Golden Harvest, με μερικά να ανακαλύπτονται ξανά χρόνια αργότερα. Οι φήμες επιμένουν για το τι βίντεο μπορεί να υπάρχουν ή να μην υπάρχουν. Αν και ημιτελές, το Game of Death παραμένει επιρροή.
«Αυτή η ιδέα της ανάβασης σε έναν πύργο νικώντας τους εχθρούς κάθε επιπέδου είναι προπομπός των βιντεοπαιχνιδιών», λέει ο Djeng. «Ενέπνευσε τόσο πολλές ταινίες δράσης - Die Hard, Dread, The Raid». Υπάρχει επίσης η κίτρινη ολόσωμη φόρμα που φοράει ο Lee - η έμπνευση για την παρόμοια φόρμα της Uma Thurman στο Kill Bill.
Τι ώθησε τον Μπρους Λι να γίνει σούπερ σταρ
Η επιτυχία του Μπρους Λι στο Χονγκ Κονγκ ήταν έντονη. Είχε μια δύσκολη σχέση με τα ταμπλόιντ, τα οποία του έδωσαν τη θεραπεία για να χτίσει και να εκμεταλλευτεί την ένταση μεταξύ των κινεζικών και αμερικανικών πλευρών του (όχι μόνο γεννήθηκε στις ΗΠΑ, αλλά η μητέρα ήταν Ευρασιάτισσα). Τι ώθησε όμως τον Λι να γίνει megastar; Χρήματα; Φήμη; Υπερηφάνεια; Το ντοκιμαντέρ A Warrior’s Journey του 2000 υποδηλώνει ότι ο κινηματογράφος ήταν μια πλατφόρμα προκειμένου να μοιραστεί τις φιλοσοφίες του για τις πολεμικές τέχνες.
«Η θεωρία μου είναι ότι βρισκόταν σε ένα είδος συνεχούς φροϋδικού ανταγωνισμού με τον πατέρα του», λέει ο Πόλι. «Σαφώς, είχε κίνητρο. Μόλις πήρε μια γεύση, ήθελε μια μεγαλύτερη έπαυλη, ήθελε να γίνει πιο διάσημος. Προσθέστε σε αυτόν τον ρατσισμό που υπέμεινε στο Χόλιγουντ - όχι σκληρός αλλά απορριπτικός. Η αδικία αυτού τον οδήγησε επίσης».
Την ίδια περίοδο, ο Λι έχασε τον πρωταγωνιστικό ρόλο στην αμερικανική τηλεοπτική σειρά Kung Fu. Οι στελέχη νόμιζαν ότι η προφορά του ήταν πολύ πυκνή. Ο ρόλος πήγε στον λευκό ηθοποιό David Carradine. Όπως σημειώνει επίσης ο Πόλι, ο Λι είχε προσπαθήσει να επεκταθεί τόσο την Ανατολή όσο και στη Δύση.
Για το mainstream κοινό του Χόλιγουντ, το Enter the Dragon είναι η ταινία του Λι που βλέπεις πιο εύκολα, μακράν. Σκηνοθετημένο από τον Ρόμπερτ Κλουζ, είναι μια σκόπιμη αντιγραφή του Τζέιμς Μποντ: ο χαρακτήρας του Λι επιστρατεύεται από έναν Βρετανό κατάσκοπο για να διεισδύσει σε ένα τουρνουά πολεμικών τεχνών, που φιλοξενείται σε ένα μυστικό νησί από έναν αρχιεγκληματία. «Είναι το μόνο που φτιάχτηκε στα αγγλικά με αξίες παραγωγής του Χόλιγουντ», λέει ο Πόλι. «Και με μια πλοκή που είναι κατανοητή στο δυτικό κοινό. Μπορείτε να φανταστείτε πώς θα ήταν ο Μπρους Λι ως σταρ του Χόλιγουντ. Πρέπει να είσαι πραγματικός θαυμαστής του κουνγκ φου για να απολαύσεις τις άλλες ταινίες του».
Ο θάνατος του Μπρους Λι
Ο Μπρους Λι πέθανε στις 20 Ιουλίου 1973, σε ηλικία 32 ετών, στο κρεβάτι της ερωμένης του, κάτι που ο Raymond Chow προσπάθησε αρχικά να καλύψει. Η ετυμηγορία του ιατροδικαστή ήταν εγκεφαλικό οίδημα (πρήξιμο του εγκεφάλου), αλλά η αιτία του δεν προσδιορίστηκε ποτέ. Ο Πόλι θεωρεί τη θερμοπληξία. «Αλλά μέχρι σήμερα δεν υπάρχει ομοφωνία για το πώς πέθανε», παραδέχεται.
Τα πιο σκανδαλώδη στοιχεία του θανάτου του Λι -η ερωμένη, η εξαπάτηση, τα ίχνη κάνναβης που βρέθηκαν στο σώμα του- προκάλεσαν φρενίτιδα των ταμπλόιντ. Και κυκλοφορούσαν διάφορες θεωρίες: ο Λι δηλητηριάστηκε. Τον σκότωσαν Τριάδες (εγκληματικές οργανώσεις κινεζικής προέλευσης). Έφταιγε το υπερβολικό σεξ. Ήταν καταραμένος. «Ο κόσμος έβαζε στοιχήματα για το αν ήταν διαφημιστικό κόλπο για το Game of Death», υποστηρίζει ο Πόλι.
Το Enter the Dragon κυκλοφόρησε τον επόμενο μήνα. Κέρδισε 90 εκατομμύρια δολάρια στις ΗΠΑ και ξεκίνησε μια παγκόσμια τρέλα. Στο Χονγκ Κονγκ, ωστόσο, δεν τα πήγε το ίδιο καλά. Ο Djeng πιστεύει ότι το Enter the Dragon παραγκωνίζει υπερβολικά τον Μπρους Λι -εστιάζοντας αντ’ αυτού στους Αμερικανούς συμπρωταγωνιστές John Saxon και Jim Kelly- και παρουσιάζει αρνητικά, συγχωνευμένα στερεότυπα. «Για μένα, το πιο κραυγαλέο παράπτωμα είναι να έχω όλους τους μαχητές στο νησί και να φοράνε ρόμπες καράτε!» σημειώνει. «Αυτό υποτίθεται ότι είναι ένα κινέζικο κουνγκ φου. Είναι σαν να βάζουν ό,τι είναι "ανατολίτικο" στην ταινία. Νομίζω ότι το κοινό του Χονγκ Κονγκ ένιωσε προσβεβλημένο».
Ακολούθησε ένας κύκλος μεταθανάτιων ταινιών «Bruceploitation», στις οποίες πρωταγωνίστησαν ηθοποιοί που έμοιαζαν στον Λι -συμπεριλαμβανομένων των Bruce Li, Bruce Le και Dragon Lee- που μιμούνταν τις μάχες του. Το 1978 ο Raymond Chow κυκλοφόρησε την απόλυτη ταινία, Bruceploitation: ένα επανασχεδιασμένο Game of Death, που χρησιμοποίησε 11 λεπτά από το αρχικό υλικό του Λι και πρόσθεσε υλικό με αντικαταστάτες του Λι, μια ιστορία και -μάλλον φρικιαστικά- πλάνα από την κηδεία του. Το Game of Death II ακολούθησε το 1981, χρησιμοποιώντας στιγμιότυπα από το Enter the Dragon.
Η ατελής έκδοση του Game of Death ενσωματώνει καλύτερα την κατάσταση του Λι ως icon. «Η ζωή του ήταν ελλιπής», λέει ο Πόλι. «Θα πρέπει να φανταστούμε τι θα μπορούσε να έχει γίνει», αναφέρει.