Η κουβανική La Bolita είναι φαινόμενο κοινωνικής εξάρτησης, επιλογής, τρόπου επιβίωσης. Ταυτόχρονα, είναι σύμβολο λαϊκής αντίστασης, του ότι όταν το κράτος στερεί την ελπίδα, η ίδια η κοινωνία την αναζητά.
Το σούρουπο πέφτει αργά πάνω στην πόλη Santa Clara. Στις 6:50 μμ, ο Yasmany σηκώνεται από το πεζοδρόμιο όπου έπαιξε ποδόσφαιρο με τους φίλους του. Μπαίνει στο σπίτι. Μέχρι και τις 8 μμ, το τηλέφωνό του δεν σταματά να χτυπά. Ξεκινάει τη δουλειά: με κινητό στο ένα χέρι, αριθμομηχανή στο άλλο, χαρτάκια με στοιχήματα, οι παραγγελίες φτάνουν ασταμάτητα. Η μητέρα του, ακίνητη πίσω στο σαλόνι, καπνίζει και παρακολουθεί προσεκτικά τις κινήσεις του.
Αυτή η στιγμή δεν είναι παρά η αρχή του βραδινού «καθημερινού θαύματος» - του κόσμου της La Bolita. Το παιχνίδι είναι παράνομο και καταδιώκεται από το κράτος. Ο ίδιος ο νόμος προβλέπει φυλάκιση από ένα έως τρία χρόνια ή/και πρόστιμα από 300 έως 1.000 πέσο, παρατείνοντάς τον στα 3–8 χρόνια αν εμπλέκονται ανήλικοι ή οργανωμένες ομάδες.
Παρ’ όλα αυτά, στα φτωχά σοκάκια και τις πλατείες της Κούβας, «παίζουν περισσότεροι απ’ όσους Κουβανούς παίζουν μπέιζμπολ» - λέει ο ίδιος ο Jiménez Enoa, περιγράφοντας την πανταχού παρούσα λαϊκή εξάρτηση του παιχνιδιού.
Από την κινεζική charada στα κουβανέζικα υπόγεια
Η La Bolita δεν πρωτοεμφανίστηκε ως τυχαίο φαινόμενο. Έχει ιστορία, βαθιά ρίζα στη λαϊκή κουλτούρα της Κούβας. Τον 19ο αιώνα, οι πρώτοι Κινέζοι μετανάστες εισήγαγαν στην Κούβα την "Charada China" ή Rifa Chiffá, ένα παιχνίδι με 36 αριθμούς και σύμβολα (έντομα, ζώα, αντικείμενα) που αντιστοιχούσαν σε συγκεκριμένες οντότητες. Ξεκίνησε στο 1873 στην οδό Lealtad στη Αβάνα, με αρχικό κεφάλαιο 15.000 πέσος - αποτέλεσμα μίγματος μεταναστών, πληθυσμών υπόδουλων και δημιουργίας νέων δομών ψυχαγωγίας.
Η Charada εξελίχθηκε, με την εποχή να ζητάει περισσότερους αριθμούς. Έτσι, σήμερα η Charada Cubana περιλαμβάνει 100 αριθμούς, οι πρώτοι 36 προέρχονται από την κινεζική παράδοση ενώ οι υπόλοιποι δημιουργήθηκαν από την κουβανική φαντασία και ιστορία. Αυτό έκανε τη Bolita ένα εικονικό μείγμα μυστικού, πίστης, λαϊκής κουλτούρας και ιστορίας.
Στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα, το παιχνίδι απέκτησε τεράστια απήχηση: στοιχήματα με ελάχιστα ποσά, αποτελέσματα από τη δημόσια κλήρωση ή "παραλλαγές", αρκούσε να μαντέψεις τον αριθμό και να πολλαπλασιάσεις το ποντάρισμα σου. Ήταν το παιχνίδι της φτώχειας απέναντι στην ελπίδα.
Η επανάσταση απαγόρευσε το παιχνίδι
Όταν το 1959 ο Κάστρο ανέλαβε την εξουσία, έδιωξε τα καζίνο και απαγόρευσε τον τζόγο ως «καπιταλιστικό καρκίνωμα». Τρία χρόνια αργότερα είχε απαγορευθεί κάθε μορφή τυχερού παιχνιδιού - καζίνο, στοιχήματα, και η ίδια η Bolita - με στόχο την καθαρή και αψεγάδιαστη κομμουνιστική κοινωνία.
Αλλά η Bolita δεν εξαφανίστηκε. Έγινε υπόγεια. Οι τζογαδόροι συνεχίζουν να παίζουν. Η απαγόρευση της επανάστασης δεν ήταν τόσο ριζική ώστε να εκδιώξει την επιθυμία για ελπίδα. Το παιχνίδι αντικαταστάθηκε από λαϊκές ανάγκες, σε σημείο που το παιχνίδι να θεωρείται όχι μόνο ελπίδα, αλλά και κινητήριο δύναμη για το να βρίσκεις κάτι προκειμένου να “resolver” όπως λένε στην Κούβα: να επιβιώνεις.
Συλλογή στοιχημάτων, διακίνηση, πληρωμές
Στον πυρήνα της Bolita βρίσκεται ένα πολύπλοκο υπόγειο δίκτυο που θυμίζει κύκλωμα - collectors / συλλέκτες, messengers / μεταφορείς, bankers / τραπεζίτες. Ο collector συλλέγει στοιχήματα από νοικοκυριά, ο messenger μεταφέρει τα χρήματα στον banker, ο οποίος διατηρεί την ανωνυμία και τον έλεγχο. Αν ο collector αργήσει, είναι πιθανόν να μείνει εκτός παιχνιδιού. Ο Yasmany μεταφέρει στοιχήματα με ποδήλατο, επιλέγει καθημερινά διαφορετικό σημείο παράδοσης, ώστε να μην γίνεται αντιληπτός.
Σε ιστορίες όπως αυτή που διαβάσαμε στο σχετικό άρθρο του Miami New Times, περιγράφεται πώς ένας collector (listero) λειτουργεί ένα μέρος της μηχανής, παίρνοντας στοιχήματα και μεταφέροντάς τα στον banker - όπως ο Osvaldo στη πόλη La Lisa, που το κάνει καθημερινά, με παροιμιώδη προσήλωση.
Η Bolita του 21ου αιώνα
Με την έλευση της τεχνολογίας, η Bolita πέρασε σε νέο επίπεδο. Τα αποτελέσματά της έρχονται απευθείας από την Φλόριντα των ΗΠΑ, συνήθως μέσω του Cash 3 ή Play4. Τα μέσα μετάδοσης των αποτελεσμάτων ποικίλλουν: από το ραδιόφωνο μέσω Radio Martí, από δορυφορικά κανάλια, ακόμη και Android εφαρμογές με μηνιαία συνδρομή. Τα νέα μέσα έφεραν ταχύτητα και συνέπεια.
Οι παίκτες, με σύμβολα της charada, αντλούν αριθμούς από τα ίδια τους τα όνειρα - πεταλούδα = 2, σκάλα = 23, θαύμα = 66 - και συνδυάζουν τα όνειρά τους με πίστη, τεχνική και μπόλικες δεισιδαιμονίες. Όλοι μιλούν για «ένα σπίτι που χτίστηκε από τη Bolita» διότι κάποιοι κέρδισαν και άλλαξαν τη ζωή τους.
Ο Norberto, ένας μεσήλικας κουβανός δάσκαλος, παίζει με πάθος και όχι με απληστία και προειδοποιεί: «Πρέπει να είσαι δυνατός - να προσέξεις μην σε "καταπιεί" το παιχνίδι». Ο Omar, ένας 40χρονος φούρναρης, ένιωσε το παιχνίδι πολύ... σκληρά στην ύπαρξη του: έχει πουλήσει τα υπάρχοντά του και ελπίζει να τα επανακτήσει μόλις επιστρέψει η σύζυγός του από το εξωτερικό.
Αλλά και στις πιο καθημερινές ιστορίες των χιλιάδων Κουβανών παικτών της, η Bolita επιβιώνει: οικογένειες που στοιχημάτιζαν τα ίδια νούμερα κάθε βδομάδα μέχρι να κερδίσουν, παιδάκια που μάθαιναν από μικρά την Charada επειδή είναι μέρος της κοινωνικής μνήμης.
Εθνικό σύμβολο και ατομική ελπίδα
Η La Bolita είναι φαινόμενο κοινωνικής εξάρτησης, επιλογής, τρόπου επιβίωσης. Ταυτόχρονα, είναι σύμβολο λαϊκής αντίστασης, του ότι όταν το κράτος στερεί την ελπίδα, η ίδια η κοινωνία την αναζητά.
Ο José Antonio Saco, το 1832, την αποκαλούσε «καρκίνο που εξαπλώνεται από το Punta de Maisí έως το Cabo de San Antonio» - πόσο βαθιά προϋπήρχε αυτή η ανάγκη να στοιχηματίσεις, να ονειρευτείς, να ελπίσεις; Σήμερα, η Bolita είναι πολύ περισσότερο από ένα παράνομο παιχνίδι.
Η La Bolita δεν είναι απλώς μια λοταρία. Είναι τηλεμεταφορά στις αληθινές ανάγκες, στα όνειρα και την απελπισία ενός έθνους που στερείται. Είναι φετίχ, μυστήριο, συνθήκη ελπίδας. Είναι καθημερινότητα μέσα στη βραδινή ζωή, υπόγεια παζαριά, μάχη για λίγα πέσο, ρίσκο για μια ζωή αλλαγμένη.
Κάθε collector, messenger, banker, όνειρο, αριθμός, σπίτι, χαρτί, πρόσωπο, είναι κομμάτι μιας κοινωνικής αφήγησης που ορίζει μια χώρα όπου το παράνομο στοιχειώνει τη νομιμότητα και η ελπίδα γεννιέται μέσα στη σκιά της απαγόρευσης.
Αυτή είναι η Bolita. Μια μπαλίτσα που κουβαλά πάνω της όλη την Κούβα.