Από τα χρόνια των δικών μαγισσών του Σάλεμ έως τις σημερινές ψηφιακές πυρές του Twitter, το κουτσομπολιό είχε πάντα διπλή φύση: κοινωνική «κόλλα» και κοινωνικό δηλητήριο.
Πολύ πριν τα social media μετατρέψουν τη φήμη σε εμπόρευμα και την αποκαλούμενη «τοξικότητα» σε ρεαλιστικό δράμα, οι άνθρωποι ψιθύριζαν. Πριν τα tweets μπορούσαν να καταστρέψουν καριέρες, μια απλή φράση σε λάθος αυτί μπορούσε να κάνει το ίδιο. Το κουτσομπολιό προϋπήρχε κάθε πλατφόρμας, κάθε timeline, κάθε διαδικτυακής καταιγίδας.
Ήταν ανέκαθεν το πιο παλιό κοινωνικό δίκτυο: ένα άυλο σύστημα ανταλλαγής πληροφοριών που κρατούσε τις κοινότητες δεμένες - ή τις διέλυε. Από τα χρόνια των δικών μαγισσών του Σάλεμ έως τις σημερινές ψηφιακές πυρές του Twitter, το κουτσομπολιό είχε πάντα διπλή φύση: κοινωνική «κόλλα» και κοινωνικό δηλητήριο.
Tο μπαχαρικό της καθημερινότητας
Κι όμως, το κουτσομπολιό δεν είναι μόνο ένα όπλο. Είναι επίσης ο μηχανισμός μέσω του οποίου οι άνθρωποι μαθαίνουν, υπολογίζουν και επιβιώνουν μέσα σε περίπλοκα κοινωνικά συστήματα. Σύμφωνα με ερευνητές του Πανεπιστημίου Brown, περίπου το 65% των καθημερινών μας συνομιλιών αφορά άλλους ανθρώπους. Δεν είναι απαραίτητα κακοήθεια - είναι το μπαχαρικό της καθημερινότητας, η ιστορία που γεμίζει τα κενά ανάμεσα στις υποχρεώσεις και τη σιωπή.
Εξηγεί γιατί τα tabloids εξακολουθούν να ανθούν, γιατί το Page Six έχει δεκάδες εκατομμύρια αναγνώστες, ή γιατί μια ολόκληρη γενιά ενηλικιώθηκε με το Gossip Girl. Οι ιστορίες για τους άλλους μάς βοηθούν να διαμορφώσουμε την αίσθηση του «εμείς» και του «αυτοί». Και πίσω από αυτό, λένε οι ψυχολόγοι, κρύβεται μια εκπληκτική γνωστική ικανότητα.
Το μεγάλο ερώτημα είναι: πώς καταφέρνουμε να κουτσομπολεύουμε τόσο συχνά χωρίς να το μαθαίνουν ποτέ οι ενδιαφερόμενοι; Σε μια πρόσφατη μελέτη που δημοσιεύθηκε στο Nature Human Behaviour, η ομάδα της Οριέλ Φέλντμαν-Χολ στο Brown κατέληξε σε κάτι ανατρεπτικό: το κουτσομπολιό είναι μια μορφή κοινωνικής στρατηγικής υψηλής νοημοσύνης.
Για να προβλέψουμε πού μπορεί να φτάσει μια πληροφορία, χρειάζεται να εκτιμήσουμε πώς θα κινηθεί μέσα σε ένα ολόκληρο κοινωνικό δίκτυο - όχι μόνο μεταξύ φίλων, αλλά και φίλων φίλων, και φίλων αυτών. Μιλάμε για εκατοντάδες άτομα και χιλιάδες πιθανά μονοπάτια διάδοσης. Κι όμως, οι άνθρωποι φαίνεται να υπολογίζουν όλα αυτά τα ενδεχόμενα ασυνείδητα, με ακρίβεια εντυπωσιακή.
Η ομάδα της Φέλντμαν-Χολ σχεδίασε πειράματα όπου συμμετέχοντες παρακολουθούσαν αλληλεπιδράσεις μεταξύ ανθρώπων και προσπαθούσαν να χαρτογραφήσουν ποιος ήταν φίλος με ποιον. Δημιουργούσαν δηλαδή ένα νοητικό «χάρτη σχέσεων», όπως φτιάχνουμε έναν χάρτη γειτονιάς. Έπειτα, τους ζητήθηκε να μεταφέρουν πληροφορίες - να κουτσομπολέψουν, δηλαδή - με τρόπο που να μη φτάσει ποτέ στο αυτί του ατόμου για το οποίο μιλούσαν.
Aποκαλυπτικά αποτελέσματα
Το αποτέλεσμα ήταν αποκαλυπτικό: οι άνθρωποι υπολόγιζαν αυθόρμητα δύο κρυφές μεταβλητές. Πρώτον, πόσο κοντά στον στόχο ήταν ο συνομιλητής τους, και δεύτερον, πόσο δημοφιλής ήταν αυτός ο συνομιλητής. Οι συμμετέχοντες απέφευγαν να κουτσομπολέψουν με άτομα πολύ κοντά στο «θύμα» της πληροφορίας, ειδικά αν αυτά ήταν κοινωνικά προβεβλημένα.
Αντίθετα, προτιμούσαν να μοιραστούν την ιστορία με κάποιον δημοφιλή αλλά κοινωνικά απομακρυσμένο. Ενστικτωδώς, λοιπόν, οι άνθρωποι σταθμίζουν τη δημοφιλία και την απόσταση σαν να παίζουν σκάκι: ποιος μπορεί να κρατήσει ένα μυστικό και ποιος μπορεί να το διαδώσει χωρίς να το συνδέσουν με εμάς.
Αυτή η διαδικασία δεν αφορά μόνο μικρές κοινωνικές ομάδες. Σε μεγαλύτερα δίκτυα, όπως μια πανεπιστημιακή κοινότητα, η έρευνα έδειξε ότι οι φοιτητές του Brown διαμόρφωναν υποσυνείδητα «νοητικούς χάρτες» των σχέσεων γύρω τους: ήξεραν ποιος είναι δημοφιλής, ποιος συνδέεται με ποιον και ποιος είναι πιθανότερο να ακούσει μια πληροφορία. Με άλλα λόγια, ο εγκέφαλος λειτουργεί σαν ένας αόρατος αλγόριθμος κοινωνικής πρόβλεψης.
Το εντυπωσιακό είναι πως όλα αυτά συμβαίνουν χωρίς επίγνωση. Δεν υπολογίζουμε συνειδητά ποιος γνωρίζει ποιον - το νιώθουμε. Το κουτσομπολιό, επομένως, δεν είναι απλώς κοινωνική επιπολαιότητα, αλλά μια πράξη γνωστικής ακρίβειας. Όταν αποφασίζουμε να πούμε κάτι για κάποιον, κάνουμε ένα είδος ψυχολογικού ραντάρ: ανιχνεύουμε τον κίνδυνο, προβλέπουμε τη διαδρομή και σταθμίζουμε το ρίσκο.
Μια λάθος εκτίμηση μπορεί να οδηγήσει σε καταστροφικές συνέπειες, όπως γνώριζε πολύ καλά η Λίλι Μπαρτ, η τραγική ηρωίδα του House of Mirth της Ίντιθ Γουόρτον, όπου η φήμη είναι «νόμισμα» και το κουτσομπολιό ο αόρατος δήμιος που καθορίζει ποιος ανήκει στην κοινωνία και ποιος εξορίζεται από αυτήν.
Η ικανότητα να κουτσομπολεύουμε χωρίς να εκτεθούμε ίσως να είναι πιο περίπλοκη από όσο φαίνεται. Κάθε φορά που ανοίγουμε το στόμα μας για τρίτους, εμπλεκόμαστε σε έναν λεπτό υπολογισμό κοινωνικής επιβίωσης. Ελέγχουμε ποιοι παρόντες είναι φίλοι, ποιοι ουδέτεροι, ποιοι επικίνδυνοι.
Οι ερευνητές του Brown υποστηρίζουν ότι το κουτσομπολιό λειτουργεί ως «δοκιμασία θεωρίας του νου» - δηλαδή της ικανότητάς μας να προβλέπουμε τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις αντιδράσεις των άλλων. Όπως τα παιδιά μαθαίνουν να μαντεύουν τι σκέφτεται ένας φίλος στο παιχνίδι, έτσι κι εμείς μαθαίνουμε να μαντεύουμε πώς θα κυκλοφορήσει μια πληροφορία στο δίκτυο.
Ένα εξελικτικό εργαλείο επιβίωσης
Αυτό αλλάζει ριζικά τον τρόπο που πρέπει να βλέπουμε το κουτσομπολιό. Αντί να το θεωρούμε ανήθικο ή επιφανειακό, μπορούμε να το δούμε ως ένα εξελικτικό εργαλείο επιβίωσης. Οι κοινωνικές ομάδες λειτουργούν χάρη στην ανταλλαγή πληροφοριών - ποιος είναι αξιόπιστος, ποιος προδίδει, ποιος βοηθά.
Στους πρώτους ανθρώπινους πληθυσμούς, το κουτσομπολιό αντικαθιστούσε την παρατήρηση: δεν μπορούσες να δεις τα πάντα, αλλά μπορούσες να μάθεις ποιον να εμπιστευτείς. Η φήμη ήταν νόμισμα, και ο φορέας της, το κουτσομπολιό, η οικονομία της εμπιστοσύνης.
Στη σύγχρονη εποχή, φυσικά, η ίδια διαδικασία έχει εκραγεί. Το Facebook, το TikTok και το X (πρώην Twitter) έχουν θεσμοποιήσει το κουτσομπολιό, μετατρέποντάς το σε δημόσιο θέαμα και πολιτικό εργαλείο. Αλλά στο επίπεδο της καθημερινότητας, οι ίδιες αρχές ισχύουν: όταν διαδίδουμε κάτι, γνωρίζουμε αόρατα τα όρια, τους κινδύνους και τους συμμάχους μας. Το «έξυπνο κουτσομπολιό» δεν είναι ανηθικότητα· είναι επιδεξιότητα.
Η Φέλντμαν-Χολ το συνοψίζει απλά: «Το κουτσομπολιό δεν είναι ελάττωμα χαρακτήρα. Είναι ένα γνωστικό επίτευγμα.» Η ικανότητά μας να χειριζόμαστε πληροφορίες, να προστατεύουμε τον εαυτό μας και ταυτόχρονα να διαμορφώνουμε κοινωνικές ισορροπίες, είναι απόδειξη ευφυΐας και όχι σώνει και ντε κακίας (αν και υπάρχει ασφαλώς και αυτό το κακόβουλο κουτσομπολιό). Στην πραγματικότητα, το να γνωρίζεις πότε να μιλήσεις, τι να πεις και σε ποιον να το πεις, είναι μια μορφή κοινωνικής στρατηγικής που ξεπερνά κάθε σύστημα τεχνητής νοημοσύνης.
Αν κάτι αποδεικνύει η σύγχρονη ψυχολογία, είναι πως το κουτσομπολιό δεν είναι παραφωνία της ανθρώπινης συμπεριφοράς αλλά η μουσική της. Ο τρόπος που συντονιζόμαστε μεταξύ μας, που μετράμε την εγγύτητα και την επιρροή, είναι η ίδια η βάση του κοινωνικού δεσμού.
Ίσως, λοιπόν, να μην πρέπει να ρωτάμε γιατί κουτσομπολεύουμε, αλλά πώς μάθαμε να το κάνουμε τόσο καλά. Το κουτσομπολιό δεν είναι απλώς μια αδυναμία· είναι ένας καθρέφτης της ανθρώπινης συνείδησης και η απόδειξη ότι κατανοούμε τους άλλους καλύτερα απ’ όσο νομίζουμε.
Κι αν τελικά το να κουτσομπολεύεις σημαίνει να προβλέπεις, να υπολογίζεις και να συνδέεις, τότε ίσως το μυστικό της κοινωνικής ευφυΐας να μην βρίσκεται στα βιβλία ψυχολογίας, αλλά στις λέξεις που ανταλλάσσουμε χαμηλόφωνα στα τραπέζια, στους διαδρόμους, στα μηνύματα που σβήνουμε πριν τα στείλουμε. Το κουτσομπολιό δεν είναι απλώς πιο έξυπνο απ’ όσο νομίζουμε: είναι η απόδειξη ότι ο άνθρωπος παραμένει, πάνω απ’ όλα, κοινωνικό ον.