Μάχη με το χρόνο σ’ ένα λίαν αντίξοο, ανατριχιαστικό εν πολλοίς περιβάλλον, τις σπηλιές των νυχτερίδων στη νοτιοδυτική Κίνα, δίνει μια ομάδα επιστημόνων με στόχο να πρoετοιμάσει την υφήλιο για την επόμενη πανδημία ενός κορωνοϊού, σαν κι αυτόν που προκαλεί την Covid-19.
Προτού μπουν στις σπηλιές οι εξερευνητές φορούν ειδικές στολές ραδιοβιοχημικού πολέμου, μάσκες προσώπου και ειδικά γάντια, καλύπτοντας κάθε εκατοστό της επδερμίδας τους, αφού η επαφή με τα περιττώματα ή τα εκκρίματα των νυχτερίδων μπορεί να τους εκθέσει σε ορισμένους από τους φονικότερους άγνωστους κορωνοϊούς του πλανήτη, σαν κι αυτούς που εντοπίστηκαν τα τελευταία χρόνια στη Μιανμάρ και την Ινδία. Εξοπλισμένοι με ειδικούς φακούς στα κράνη τους, στήνουν δίχτυα στις εισόδους των σπηλιών στην επαρχία Γιουνάν της Κίνας και περιμένουν υπομονετικά μέχρι τη δύση του ηλίου που τα σμήνη των νυχτερίδων βγαίνουν προς αναζήτηση τροφής. Μόλις τις πιάσουν, τους χορηγούν αναισθητικό για να πάρουν δείγματα αίματος, σάλιου και περιττωμάτων, όπως εξήγησε στο CNN ο Πίτερ Ντάσζακ της αμερικανικής ΜΚΟ EcoHealth Alliance, που ειδικεύεται στον εντοπισμό νέων ιών και την πρόληψη πανδημιών.
Ο δρ Ντάσζακ είναι «κυνηγός ιών» και την τελευταία δεκαετία επισκέφθηκε πάνω από 20 χώρες ερευνώντας για νέα παθογόνα και ειδικά κορωνοϊούς τις σπηλιές νυχτερίδων, από τις οποίες πιστεύεται ευρέως ότι προήλθε και ο SARS-CoV-2. Τα ευρήματα της ομάδας του κι άλλων επιστημόνων, που κάνουν την ίδια δουλειά καταλήγουν σε μια ελεύθερης πρόσβασης βιβλιοθήκη όλων των γνωστών ζωικών ιών, επιτρέποντας στους επιστήμονες να προβλέψουν ποια στελέχη τους είναι πιθανότερο να μεταπηδήσουν στον άνθρωπο και να προετοιμαστεί έτσι η υφήλιος για μια νέα πανδημία όπως αυτή της Covid-19 που σαρώνει τον πλανήτη και απειλεί με δεύτερο κύμα την Κίνα. «Συλλέξαμε πάνω από 15.000 δείγματα από τις νυχτερίδας, που οδήγησαν στην ταυτοποίηση περίπου 500 νέων κορωνοϊών», ανάμεσά τους κι ένας πιθανός πρόγονος του SARS-Cov-2, που βρέθηκε σε σπηλιά στην Κίνα πριν από επτά χρόνια, λέει ο δρ Ντάσζακ.
Οι έρευνες για τους κορωνοϊούς την τελευταία εικοσαετία
Μέχρι την επιδημία του SARS το 2003 οι έρευνες για τους κορωνοϊούς δεν προσήλκυαν ιδιαίτερη προσοχή. Μόλις δύο ανθρώπινοι κορωνοϊοί, που είχαν ανακαλυφθεί τη δεκαετία του 1960, είχαν ταυτοποιηθεί μέχρι τότε. Αλλά το 2009 ιδρύθηκε το πρόγραμμα Predict με τη συνεργασία του Πανεπιστημίου California Davis, του Ινστιτούτου Smithsonian, της EcoHealth Alliance, της Wildlife Conservation Society και της εταιρείας Metabiota, με στόχο την ταυτοποίηση νέων ζωονοτικών ασθενειών, περιλαμβανομένων και κορωνοϊών, πριν τη μεταπήδησή τους σε ανθρώπους. Από τότε εντοπίστηκαν πέντε ακόμη ανθρώπινοι κορωνοϊοί, περιλαμβανομένου και του SARS-CoV-2.
Ο δρ Ντάσζακ εκτιμά ότι έως και 14.000 κορωνοϊοί υπάρχουν σε νυχτερίδες, αν και είναι γνωστοί μόλις μερικές εκατοντάδες. Η οργάνωσή του εστιάζει τις έρευνες στο ασβεστολιθικό σύμπλεγμα σπηλιών της επαρχίας Γιουνάν, που φιλοξενεί μεγάλους πληθυσμούς νυχτερίδων. Το πρόγραμμα Predict διεξάγει έρευνες σε 31 χώρες με μεγάλη βιοποικιλότητα, αυξανόμενο πληθυσμό ανθρώπων που προσεγγίζουν τα οικοσυστήματα και μεγάλους αριθμούς κτηνοτροφικών μονάδων, που αυξάνουν την πιθανότητα μεταπήδησης ιών μεταξύ διαφόρων ειδών.
Πώς περνούν οι κορωνοϊοί από τις νυχτερίδες στους ανθρώπους
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους επιστήμονες έχουν οι περιοχές της νοτιοανατολικής Ασίας και η Κίνα καθώς μεγάλα τμήματα των πληθυσμών τους έρχονται τακτικά σε επαφή με άγρια ζώα, που κυνηγούν, πωλούν και συχνά καταναλώνουν. Μετά την ανάλυση δειγμάτων αίματος από άτομα που ζούσαν κοντά σε δύο σπηλιές νυχτερίδων στην επαρχία Γιουνάν το 2015 η ομάδα του δρος Ντάσζακ ανακάλυψε ότι το 3% εξ’ αυτών είχαν αναπτύξει αντισώματα σε ιούς που συνήθως απαντώνται σε νυχτερίδες. «Ίσως εν αγνοία τους να μολύνθηκαν από αυτά τα παθογόνα και να ανέρρωσαν, ή να μολύνθηκαν μόνον λίγα κύτταρα των οργανισμών τους», είπε.
Για να μεταπηδήσουν στους ανθρώπους οι κορωνοϊού πρέπει να είναι σε θέση να αγκιστρωθούν στους υποδοχείς των κυττάρων τους, κάτι που συνήθως απαιτεί ένα ενδιάμεσο ζωικό ξενιστή, όπως οι μοσχογαλές, οι καμήλες, οι παγκολίνοι ή άλλα θηλαστικά που συνδέονται στενά με τους ανθρώπους. Αλλά συνήθως προέρχονται από νυχτερίδες, που είναι ξενιστές εξαιρετικά υψηλού ποσοστού ιών ικανών να μολύνουν ανθρώπους, όπως εκείνοι του Ebola, του SARS, και άλλων. «Επειδή οι νυχτερίδες είναι ιπτάμενα θηλαστικά, τα σώματά τους εκτίθενται σε πολύ στρες, που συνήθως προκαλεί αντίδραση του ανοσοποιητικού συστήματος. Για να αντιμετωπίσουν αυτή την κατάσταση πρέπει να μειώσουν την αντίδραση αυτή, πράγμα πους τις καθιστά πιο ευάλωτες σε ιούς και ικανές να αντέξουν μεγαλύτερο ιϊκό φορτίο», εξηγεί ο δρ Ντάσζακ. Εξάλλου, οι νυχτερίδες αποτελούν περίπου το 20% όλων των ειδών θηλαστικών, ζουν σε μεγάλες ομάδες σε πολυσύχναστες σπηλιές γεγονός που διευκολύνει τη διασπορά ιών μεταξύ τους.
Ο SARS-CoV-2
Όταν έκανε την εμφάνισή του ο SARS-CoV-2, όπως είναι γνωστός ο νέος κορωνοϊός, η Σι Ζενγκλί του Ινστιτούτου Ιολογίας της Ουχάν τον συνέκρινε αμέσως με τη βάση δεδομένων που είχε συγκεντρώσει με τους 500 νέους κορωνοϊούς, που είχε ταυτοποιήσει η EcoHealth Alliance κι όπως διεπίστωσε, ταίριαζε μ’ ένα δείγμα που είχε ληφθεί από σπηλιά στην επαρχία Γιουνάν της Κίνας το 2013 σε ποσοστό 96,2%.
Τι σημαίνει αυτό; Είτε ότι ο ιός εκείνος ήταν πρόγονος του SARS-CoV-2 ή στενός συγγενής του. «Είναι πολύ πιθανό να ενεπλάκη ένα ενδιάμεσο ζωικό είδος και να μετέδωσε τον ιό στους ανθρώπους, εξ’ ου και η διαφορά κατά 3,8% στο γονιδίωμα», εκτιμά ο δρ Ντάσζακ. Η γνώση της προέλευσης και του τρόπου μετάδοσης ενός νέου ιού στους ανθρώπους είναι ζωτικής σημασίας. «Μπορεί να διευκολύνει την πρώιμη ανίχνευση μιας επιδημίας και την έγκαιρη υιοθέτηση μέτρων για την αναχαίτιση της εξάπλωσής της», σημειώνει ο δρ Supaporn Watcharaprueksadee, που μελετά νέες ασθένειες, ανεξάρτητα από το πρόγραμμα Predict, σε εργαστήριο στην Μπανγκόγκ.
Στην περίπτωση του SARS-CoV-2 η γνώση της προέλευσής του θα βοηθήσει τους επιστήμονες να κατανοήσουν πώς μεταλλάχθηκε για να μπορεί να μολύνει τους ανθρώπους και ίσως να εμποδίσουν νέα κύματα της επιδημίας, λέει ο δρ Ντάσζακ.
Στόχος η πρόβλεψη της περιοχής που θα ξεσπάσει η επόμενη μεγάλη επιδημία
Πέρα από τη γνώση της προέλευσης του νέου κορωνοϊού, οι κυνηγοί ιών συνδράμουν και στην πρόβλεψη της περιοχής όπου αναμένεται να ξεσπάσει η επόμενη μεγάλη επιδημία. Καταγράφοντας λεπτομερώς τα σημεία όπου ελλοχεύουν οι ιοί που συνιστούν τη μεγαλύτερη απειλή για τους ανθρώπους, μπορούν να ελαχιστοποιήσουν τις μολύνσεις, όπως ελπίζουν. «Η ομάδα των ιολόγων μας χρησιμοποιεί τα συλλεχθέντα δείγματα για να καθορίσει ποιοι ιοί είναι πιθανότερο να μεταδοθούν σε ανθρώπους και τους ταξινομούν ανάλογα με το ποσοστό επικινδυνότητάς τους», λέει η επικεφαλής του Global Health Program, του Ινστιτούτου Smithsonian, δρ Σούζαν Μάρεϊ.
Οι κορωνοϊοί, που σχετίζονται στενά με τον SARS και τον MERS είναι λίαν επικίνδυνοι επειδή μπορούν να μεταπηδήσουν στους ανθρώπους. Αλλά υπάρχουν μια σειρά από προληπτικά μέτρα, που μπορούν να ληφθούν για να μη συμβεί αυτό. «Σε κάποιες περιοχές της Κένυας διδάσκουμε στους ανθρώπους να κλείνουν τις τρύπες στις οροφές για να μην μπαίνουν μέσα νυχτερίδες, ή να βράζουν το γάλα της καμήλας πριν το πιουν για να σκοτώσουν τα παθογόνα», λέει η δρ Ντον Τσίμερμαν, επικεφαλής ορισμένων από τις αποστολές δειγματοληψίας ιών του Ινστιτούτου Smithsonian.
Η EcoHealth Alliance κάνει από την πλευρά της δική της ενημερωτική εκστρατεία σχετικά με τους κινδύνους εμπορίας ειδών όπως οι παγκολίνοι, που μπορούν να φιλοξενούν ιούς και εκπαιδεύουν ντόπιους πληθυσμούς να αποφεύγουν την κατανάλωση φρούτων, που μπορεί να έχουν δαγκώσει νυχτερίδες. Παράλληλα, τοποθετούνται συσκευές εντοπισμού σε νυχτερίδες και άλλα άγρια ζώα για να κατανοήσουν τα μοτίβα μετάδοσης αναλύοντας τις κινήσεις τους και πόσο συχνά έρχονται σε επαφή με ζώα και ανθρώπους. Πέραν τούτου οι δομές που έφτιαξαν ομάδες του προγράμματος Predict μπορούν να διαδραματίσουν καθοριστικό ρόλο στην πρόληψη της εξάπλωσης μιας επιδημίας. «Τα εργαστήρια με τα οποία δουλεύουμε στις περιοχές αυτές γνωρίζουν τώρα πώς να αναγνωρίσουν ένα νέο παθογόνο», εξηγεί η δρ Τσίμερμαν. Το Predict έχει στήσει, ή αναβαθμίσει περίπου 60 εργαστήρια στην Ασία και την Αφρική κι οι γνώσεις που συλλέγουν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την ανάπτυξη εμβολίου ή θεραπείας ενός νέου παθογόνου. «Τα δείγματα αίματος, που λαμβάνονται από νυχτερίδες, περιέχουν αντισώματα που ανέπτυξαν για να πολεμήσουν τον ιό. Κι αυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως βάση για την ανάπτυξη εμβολίου ή θεραπείας με πλάσμα αίματος κατά ενός νέου παθογόνου», λέει ο ιολόγος Γουόνγκ Λίνφα, που αναπτύσσει τα εργαλεία, που χρειάζονται για την ανάλυση των δειγμάτων, που συλλέγει η EcoHealth Alliance.