Η εικόνα της Μπεατρίς Ζαβαρό με τα κόκκινα γυαλιά έγινε γνώριμη στη γαλλική κοινή γνώμη. Πίσω από αυτή την εκκεντρικότητα, όμως, κρύβεται μια πίστη ότι υπάρχει ανθρωπιά σε όλους, και καθήκον μας είναι να την αναζητήσουμε.
Η υπόθεση του Ντομινίκ Πελικό είναι από εκείνες που αφήνουν ανεξίτηλο αποτύπωμα όχι μόνο στη δικαιοσύνη, αλλά και στη συλλογική μνήμη μιας κοινωνίας - ειδικά της γαλλικής.
Ένας άνθρωπος που για σχεδόν μια δεκαετία ναρκώνει τη σύζυγό του και επιτρέπει σε περισσότερους από πενήντα άνδρες να τη βιάζουν, ενώ ο ίδιος κινηματογραφεί τη φρίκη, δεν μπορεί παρά να εγγραφεί στην ιστορία ως ένας από τους πιο αδίστακτους δράστες σεξουαλικών εγκλημάτων.
Κι όμως, δίπλα του βρέθηκε μια δικηγόρος, μικροκαμωμένη στο σώμα αλλά σιδερένια στο φρόνημα, που αποφάσισε να αναλάβει την υπεράσπισή του. Η Μπεατρίς Ζαβαρό, μια σχετικά άγνωστη ποινικολόγος από τη Μασσαλία, βρέθηκε ξαφνικά στο επίκεντρο της δημοσιότητας, με το στίγμα της «δικηγόρου του διαβόλου» να την ακολουθεί όπου κι αν πήγαινε. Γιατί όμως το έκανε; Τι την ώθησε να σταθεί δίπλα σε έναν άνθρωπο που είχε γίνει το σύμβολο του απόλυτου κακού;
Δεν υπερασπίστηκε τα εγκλήματα, αλλά τον άνθρωπο
Η ίδια, μιλώντας στον βρετανικό Guardian, δίνει την απάντηση με απλότητα αλλά και ακλόνητη βεβαιότητα: δεν υπερασπίστηκε τα εγκλήματα, υπερασπίστηκε τον άνθρωπο.
Στο δικαστήριο, η Ζαβαρό δήλωσε απερίφραστα ότι το έργο της ήταν να εκπληρώσει τον όρκο της, να εξασφαλίσει ότι ακόμη και ο πιο αποτρόπαιος κατηγορούμενος έχει δικαίωμα σε νομική εκπροσώπηση.
«Δεν ήμουν εκεί για να δικαιολογήσω, αλλά για να εξηγήσω» είπε, επιμένοντας πως η υπεράσπιση δεν είναι συνενοχή, αλλά καθήκον. Η στάση της προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων· έξω από το δικαστήριο συγκεντρώνονταν άνθρωποι που την αποδοκίμαζαν φωνάζοντας «πώς μπορείς;», ενώ ταυτόχρονα τα μέσα ενημέρωσης την πρόβαλλαν σαν φιγούρα αμφιλεγόμενη, σχεδόν δαιμονοποιημένη.
Η δίκη, που κράτησε τρεις μήνες και δεκαεπτά ημέρες, αποκάλυψε βήμα προς βήμα το διπλό πρόσωπο του Πελικό. Από τη μια, ένας σύζυγος και πατέρας, αγαπητός στη γειτονιά, ένας άνθρωπος που έδινε την εντύπωση του ευγενικού και φροντιστικού. Από την άλλη, ο «τίγρης» που η ίδια η Ζαβαρό ομολογεί ότι αντίκρισε για μια στιγμή στα μάτια του, ένα αρπακτικό που καθοδηγούσε ένα εφιαλτικό θέατρο βίας εις βάρος της συζύγου του.
Η ίδια αναγνωρίζει ότι η ιστορία του ήταν εκείνη ενός διχασμένου ανθρώπου, ενός Τζέκιλ και Χάιντ, που κουβαλούσε τραύματα από την παιδική του ηλικία -σεξουαλική κακοποίηση σε νοσοκομείο, έναν αυταρχικό πατέρα-, τα οποία μετέτρεψε σε διαστροφή και εγκληματική δράση.
Στο κέντρο αυτής της υπόθεσης, όμως, βρισκόταν η Ζιζέλ Πελικό, το θύμα, η γυναίκα που μετατράπηκε σε σύμβολο αντοχής και θάρρους.
Η Ζαβαρό ουδέποτε αμφισβήτησε την αξιοπιστία ή την αξιοπρέπεια της Ζιζέλ. Αντίθετα, όπως τόνισε, «δεν ήταν εχθρός μου». Ήταν ξεκάθαρο ότι η Ζιζέλ δεν είχε καμία απολύτως συμμετοχή στα όσα έγιναν· τα σοκαριστικά βίντεο έδειχναν με τον πιο αδιάψευστο τρόπο ότι βρισκόταν σε πλήρη απώλεια συνείδησης, άπνοη σχεδόν, την ώρα που οι δράστες περνούσαν από το υπνοδωμάτιο σαν σε παρέλαση φρίκης.
Η Ζαβαρό, παρά την αποστολή της να υπερασπιστεί τον βασικό κατηγορούμενο, δεν δίστασε να δείξει σεβασμό στη Ζιζέλ, φτάνοντας μάλιστα να τη χαιρετήσει την πρώτη μέρα της δίκης, σε μια κίνηση που σφράγισε τη στάση της: ότι μπορείς να υπερασπίζεσαι χωρίς να προσβάλλεις, ότι μπορείς να κάνεις το καθήκον σου χωρίς να λερώνεις την τιμή του θύματος.
Το μεγαλύτερό του βάσανο
Ο ίδιος ο Πελικό, καταδικασμένος σε εικοσαετή κάθειρξη, εκτίει σήμερα την ποινή του σε απομόνωση. Εμφανίζεται σχεδόν μοιρολατρικά συμφιλιωμένος με την τύχη του, λέγοντας ότι θα πεθάνει μόνος «σαν σκυλί», αν και, σύμφωνα με τη Ζαβαρό, τον συνθλίβει περισσότερο η διάλυση της οικογένειάς του. Η κόρη του, Καρολίν, πεπεισμένη ότι ο πατέρας της την είχε κακοποιήσει και φωτογραφίσει, δεν μιλά πια ούτε στη μητέρα της, με συνέπεια η οικογένεια να έχει διαλυθεί οριστικά.
Για τον Πελικό αυτό είναι, λέει η δικηγόρος, το μεγαλύτερό του βάσανο: όχι η φυλακή, αλλά η ρήξη με τα παιδιά του. Η ίδια, μάλιστα, δηλώνει πως τον πιστεύει όταν εκείνος αρνείται ότι άγγιξε την κόρη του - στάση που αρκετοί κρίνουν αφελή ή υπερβολικά επιεική, αλλά που φανερώνει τη βαθιά σχέση εμπιστοσύνης που αναπτύχθηκε ανάμεσα σε κατηγορούμενο και υπερασπιστή.
Η Ζαβαρό συνεχίζει να τον επισκέπτεται μία φορά τον μήνα. Είναι η μόνη που τον βλέπει, η μοναδική του επαφή με τον έξω κόσμο. Υποστηρίζει ότι τον γνωρίζει καλύτερα απ’ όλους, ακόμα και από την ίδια του την οικογένεια. Κι αυτό γεννά το ερώτημα: μήπως τελικά η ταυτότητα του υπερασπιστή και του κατηγορούμενου μπλέκεται σε μια παράξενη, σχεδόν τοξική οικειότητα; Εκείνη απαντά πως όχι, πως δεν υπάρχει εξιδανίκευση ούτε συναισθηματική ταύτιση, παρά μόνον η πεποίθηση ότι ο καθένας έχει δικαίωμα σε φωνή, ακόμη κι αν αυτή η φωνή προέρχεται από το σκοτάδι.
Το βιβλίο της, «Υπερασπίζοντας τον ανυπεράσπιστο», επιχειρεί να αφηγηθεί το πώς βίωσε η ίδια την υπόθεση. Περιγράφει τη δίκη όχι μόνο ως νομική διαδικασία αλλά ως υπαρξιακή δοκιμασία. «Υπάρχει ένα πριν και ένα μετά τον Πελικό» γράφει, δηλώνοντας ότι τίποτα στη ζωή της δεν είναι πια το ίδιο. Από την ανωνυμία μιας επαρχιακής δικηγόρου βρέθηκε στο κέντρο ενός εθνικού σκανδάλου που άλλαξε τον δημόσιο διάλογο για τον βιασμό και τη συναίνεση στη Γαλλία. Δεν είναι τυχαίο ότι η υπόθεση οδήγησε στην προώθηση νομοθετικών αλλαγών, ώστε ο βιασμός να ορίζεται πλέον ως «κάθε μη συναινετική πράξη», κάτι που αντανακλά το αίτημα να αλλάξει πλευρά η ντροπή: να περάσει στον θύτη και όχι στο θύμα.
Οι υπερασπιστές των υπόλοιπων κατηγορουμένων -των πενήντα ανδρών που συμμετείχαν στους βιασμούς- προσπάθησαν να υποστηρίξουν ότι οι πελάτες τους εξαπατήθηκαν, ότι δεν γνώριζαν. Η Ζαβαρό το διέλυσε με μια φράση: «Ξέρατε πολύ καλά τι κάνατε όταν μπήκατε σε εκείνο το δωμάτιο και αντικρίσατε μια αναίσθητη γυναίκα». Οι εικόνες από τα βίντεο δεν άφηναν περιθώρια αμφισβήτησης. Το θάρρος της Ζιζέλ να επιμείνει να προβληθούν τα βίντεο στο ακροατήριο, παρά τον κίνδυνο της δημόσιας διαπόμπευσης, κατέστησε την υπόθεση παράδειγμα προς μίμηση, δίνοντας φωνή και σε άλλες γυναίκες να ζητούν ανοιχτές δίκες.
Υπάρχει ανθρωπιά σε όλους μας
Η εικόνα της Ζαβαρό με τα κόκκινα γυαλιά και τα μεγάλα κοσμήματα έγινε γνώριμη στη γαλλική κοινή γνώμη. Πίσω από αυτή την εκκεντρικότητα, όμως, κρύβεται μια εσωτερική πειθαρχία και μια πίστη ότι «υπάρχει ανθρωπιά σε όλους, και καθήκον μας είναι να την αναζητήσουμε». Δεν είναι λίγοι που τη βλέπουν σαν μια μορφή τραγική: καταδικασμένη να σηκώσει το βάρος τού να υπερασπίζεται εκείνους που οι υπόλοιποι δεν θέλουν ούτε να αντικρίσουν. Αλλά γι’ αυτήν, αυτό ακριβώς είναι η ουσία του δικηγορικού λειτουργήματος.
«Η υπόθεση Πελικό δεν άλλαξε μόνο την κοινωνία· άλλαξε και την ίδια. Σήμερα την αναγνωρίζουν στον δρόμο, τη ρωτούν αν τη γνωρίζουν από κάπου. Χαμογελά, απαντά αόριστα, αλλά ξέρει πως η ιστορία της την έχει ξεχωρίσει. Παραμένει ωστόσο λιτή και συγκρατημένη, χωρίς τον αέρα διασημότητας. Ίσως γιατί ξέρει πως πίσω από την προσωρινή λάμψη των καμερών υπάρχει πάντα η σιωπή της καθημερινότητας - και μέσα σ’ αυτήν πρέπει να συνεχίσει να εργάζεται, να ζει, να υπερασπίζεται», σημειώνει η βρετανική εφημερίδα.
Το ερώτημα που γεννά η στάση της είναι βαθύτερο: μέχρι πού φτάνει η ευθύνη ενός δικηγόρου; Είναι θεμιτό να αρνείσαι μια υπόθεση επειδή τα εγκλήματα είναι αποτρόπαια; Ή μήπως το πραγματικό μέτρο της δικαιοσύνης είναι ακριβώς αυτό, να παρέχεις υπεράσπιση ακόμα και εκεί όπου όλοι οι άλλοι βλέπουν μόνο τέρας;
Η Ζαβαρό διάλεξε τη δεύτερη απάντηση, γνωρίζοντας πως έτσι θα φέρει το στίγμα για πάντα. Αλλά ίσως μόνον έτσι απέδειξε ότι το δίκαιο δεν είναι μια αφηρημένη αρχή, αλλά μια πράξη πίστης στον άνθρωπο - ακόμη κι όταν αυτός ενσαρκώνει το πιο σκοτεινό πρόσωπο της ανθρώπινης φύσης.