Στο ταξίδι για να βρουν το Endurance, οι επιστήμονες θα ανακάλυπταν κάτι ακόμη πιο μυστηριώδες και ζωντανό από μια σκουριασμένη τεκμηρίωση του παρελθόντος.
Όταν το παγωμένο σκοτάδι καλύπτει την Ανταρκτική, η ανθρώπινη φαντασία συχνά στέκεται στη μοίρα των εξερευνητών που πάσχισαν να τη δαμάσουν. Ανάμεσά τους, ο σερ Έρνεστ Σάκλετον και το θρυλικό πλοίο Endurance, που το 1915 συνθλίφτηκε από τους πάγους της Θάλασσας Γουέντελ, προσφέροντας στην ιστορία μια από τις πιο συγκλονιστικές αφηγήσεις επιβίωσης.
Εκατόν τέσσερα χρόνια αργότερα, τον Φεβρουάριο του 2019, μια ομάδα επιστημόνων, μηχανικών και ωκεανογράφων έβαλε πλώρη για την ίδια περιοχή, με σκοπό να εντοπίσει τα συντρίμμια του χαμένου πλοίου - όπως και έγινε το 2022.
Ψάρια-αρχιτέκτονες
Αυτό που δεν περίμεναν, ωστόσο, ήταν ότι στο ταξίδι για να βρουν το Endurance, θα ανακάλυπταν κάτι ακόμη πιο μυστηριώδες και ζωντανό από μια σκουριασμένη τεκμηρίωση του παρελθόντος: έναν αχανή υποθαλάσσιο λαβύρινθο από χιλιάδες φωλιές ψαριών - μια μυστηριώδη αποικία που έμοιαζε να κατοικείται από αόρατα όντα που δρουν με στρατηγική αρχιτεκτόνων.
Το ερευνητικό πλοίο SA Agulhas II, εξοπλισμένο με ρομποτικά συστήματα εξερεύνησης των βυθών, έφτασε στην περιοχή όπου, δύο χρόνια νωρίτερα, είχε αποκοπεί από την παγοκρηπίδα Larsen C το τεράστιο παγόβουνο A68, ανοίγοντας, άθελά του, ένα παράθυρο στο άγνωστο.
Εκεί, κάτω από στρώματα πάγου πάχους άνω των 200 μέτρων, οι επιστήμονες κατέβασαν τη «Lassie», μια τηλεχειριζόμενη βυθισμένη κάμερα, για να ψάξει τυχόν ίχνη του χαμένου πλοίου. Αντί όμως για ξύλινα υπολείμματα ή καρίνες καταδικασμένες στα νερά, οι οθόνες γέμισαν με κάτι που κανείς δεν περίμενε: κύκλους από καθαρισμένες περιοχές βυθού, σαν αρχαία νομίσματα ή σπόρους που είχαν φυτρώσει μέσα στην έρημο των παγωμένων νερών.
Στην αρχή νόμιζαν πως ήταν εικονογραφικό παράσιτο, κάποια δυσλειτουργία στο σύστημα μετάδοσης. Όμως όσο προχωρούσαν, οι εικόνες δεν σταματούσαν. Κύκλοι μέσα σε κύκλους, σε σχηματισμούς που έμοιαζαν τυχαίοι αλλά σταθερά επαναλαμβανόμενοι.
Ο τρόπος που οργάνωναν τις φωλιές τους
Αυτές ήταν οι φωλιές των Yellowfin Notothen, των παγωτόψαρων Lindbergichthys nudifrons: μικρών, άπλαστων ψαριών που επιβιώνουν στις παγωμένες θερμοκρασίες χάρη στο αίμα τους, που περιέχει φυσικό «αντιψυκτικό». Όμως η πραγματική αποκάλυψη ήταν ο τρόπος που τα ψάρια αυτά οργάνωναν τις φωλιές τους: σαν ένας στρατός μικρών αρχιτεκτόνων που σχεδιάζουν κύκλους για να επιβιώσουν.
Πάνω από 1.000 φωλιές, καθεμιά φτιαγμένη προσεκτικά: το ψάρι-γονιός καθαρίζει τον πυθμένα από το φυτοπλαγκτόν, αφήνοντας έναν λείο, καφετί δίσκο διαμέτρου πάνω από 75 εκατοστά, όπου τοποθετεί τα αυγά του. Και δεν σταματά εκεί: γυρίζει γύρω από τον κύκλο, σαν φρουρός στην πύλη ενός άυλου κάστρου.
Οι επιστήμονες παρατήρησαν ότι οι φωλιές δεν βρίσκονταν σε άτακτη διάταξη, αλλά σε σχήματα που αποκάλυπταν μια παράξενη κοινωνική στρατηγική: στην περιφέρεια, τα πιο μεγαλόσωμα και ισχυρά ψάρια υπερασπίζονται το σύνολο. Στο κέντρο, οι αδύναμοι και νεότεροι βρίσκουν ένα τείχος προστασίας. Η «εγωιστική αγέλη», όπως την αποκαλούν στη βιολογία, γίνεται εδώ οικιστική ανάπτυξη - κι αυτό, σε έναν κόσμο όπου η θερμοκρασία δεν ξεπερνά ποτέ τους -2 βαθμούς Κελσίου.
Μια αποικία κάτω από το νερό
Ήταν σαν να παρακολουθούν μια πόλη κάτω από το νερό, μια αποικία που παραμένει σταθερή, ίσως εδώ και αιώνες, αλλά που μεταβάλλει τις συμπεριφορές της κάθε γενιά ανάλογα με τους κινδύνους και τα αποθέματα τροφής.
Οι ερευνητές έμειναν άναυδοι. Πήγαν να βρουν τα κατάλοιπα ενός ανθρώπινου εγχειρήματος που χάθηκε από τους πάγους, κι αντ’ αυτού βρέθηκαν μπροστά σε ένα θαυμαστό αρχιτεκτονικό έργο της φύσης. Η αρχική μελέτη δημοσιεύθηκε έξι χρόνια μετά, και η αποκάλυψη των φωλιών όχι μόνο άνοιξε νέες συζητήσεις για την οικολογία της Ανταρκτικής, αλλά και για το κατά πόσο αυτή η περιοχή πρέπει να ανακηρυχθεί σε αυστηρά προστατευόμενη Θαλάσσια Ζώνη.
Τα ερωτήματα για τους επιστήμονες είναι πολλά: πόσες ακόμη τέτοιες πόλεις από κύκλους, θόλους και παγωμένες φωλιές κρύβονται κάτω από το πάγο; Πόσα άλλα ζώα έχουν υιοθετήσει αόρατες στρατηγικές, που η ανθρώπινη δραστηριότητα μπορεί να απειλήσει προτού καν γίνουν μέρος της γνώσης μας;
Το ταξίδι για το Endurance άφησε πίσω του δύο μυστήρια: ένα παρελθόντος, ένα παρόντος. Το πρώτο εξιλεώθηκε με τον εντοπισμό του ναυαγίου. Το δεύτερο παραμένει εν ζωή, στα κρύα και σκοτεινά νερά της Ανταρκτικής: ένα οικοσύστημα που ανασαίνει, κρυφά, χτισμένο από χιλιάδες σιωπηλές κυκλικές φωλιές. Κι ίσως – μέσα από την τυχαία ανακάλυψη της αποστολής – να ξεκλειδώθηκαν κι άλλα μυστικά: πως η φύση, στη σκληρότερη μορφή της, δεν παραιτείται ποτέ από το σχέδιο της ζωής. Όσο ακόμη έχουμε μάτια να κοιτάμε – κι όσο δεν παγώνει και η ευαισθησία μας.