Ο όρος Ageing Without Children (AWOC) αναφέρεται σε ανθρώπους που φτάνουν ή πλησιάζουν την τρίτη ηλικία χωρίς να έχουν δικά τους παιδιά - με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ψυχοσωματική τους υγεία.
Η γήρανση χωρίς παιδιά αποτελεί ένα ζήτημα που, αν και μέχρι πρόσφατα βρισκόταν στο περιθώριο της κοινωνικής συζήτησης, πλέον αποκτά ολοένα και μεγαλύτερη σημασία. Ο όρος Ageing Without Children (AWOC) αναφέρεται σε ανθρώπους που φτάνουν ή πλησιάζουν την τρίτη ηλικία χωρίς να έχουν δικά τους παιδιά. Αυτό μπορεί να συμβεί για πολλούς λόγους: συνειδητή επιλογή να μην αποκτήσουν παιδιά, βιολογικές δυσκολίες, κοινωνικές συνθήκες που δεν ευνόησαν τη δημιουργία οικογένειας, ή απώλεια παιδιών λόγω ασθένειας ή ατυχήματος. Το ζήτημα αφορά ένα αυξανόμενο ποσοστό του πληθυσμού σε πολλές ανεπτυγμένες χώρες, καθώς οι κοινωνικές δομές αλλάζουν και οι δημογραφικές μεταβολές οδηγούν σε νέες μορφές οικογενειακής ζωής και προσωπικών επιλογών.
Το AWOC ως όρος και κίνημα ξεκίνησε στο Ηνωμένο Βασίλειο, όταν κοινωνικοί ερευνητές και ακτιβιστές παρατήρησαν ότι οι πολιτικές για τη γήρανση βασίζονται σε μια παραδοχή: ότι οι ηλικιωμένοι έχουν παιδιά ή άλλους στενούς συγγενείς οι οποίοι θα αναλάβουν τη φροντίδα τους όταν αυτή γίνει απαραίτητη. Στην πραγματικότητα, όμως, αυτή η παραδοχή δεν ισχύει για όλους. Ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού δεν έχει αυτήν την οικογενειακή «ασπίδα». Στη Μεγάλη Βρετανία, εκτιμάται ότι περίπου το 25% των ανθρώπων άνω των 50 δεν έχουν παιδιά, ποσοστό που αναμένεται να αυξηθεί αισθητά τις επόμενες δεκαετίες. Το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται και σε πολλές άλλες χώρες της Ευρώπης, αλλά και διεθνώς.
Η ζωή χωρίς παιδιά δεν είναι από μόνη της κάτι αρνητικό ή θετικό· είναι μια μορφή ζωής που για πολλούς ανθρώπους μπορεί να είναι αποτέλεσμα προσωπικής επιλογής, και να συνδέεται με μια αίσθηση ελευθερίας, αυτονομίας και διαφορετικής προτεραιοποίησης των αξιών. Όμως, καθώς οι άνθρωποι μεγαλώνουν, η έλλειψη παιδιών μπορεί να σημαίνει ότι δεν υπάρχει κάποιος που θα τους βοηθήσει σε πρακτικά ζητήματα καθημερινότητας, που θα αναλάβει τη συναισθηματική στήριξη ή που θα διευκολύνει την πρόσβασή τους σε υγειονομικές και κοινωνικές υπηρεσίες. Εδώ αναδύεται το ζήτημα του AWOC ως κοινωνικού προβλήματος που απαιτεί στρατηγικές αντιμετώπισης.
«Έχω εφιάλτες ότι πεθαίνω στο σπίτι μου, μόνη μου»
«Ζω μόνη – δεν έχω οικογένεια, είμαι μόνο εγώ – και έχω εφιάλτες ότι πεθαίνω απροσδόκητα στο σπίτι μου και κανείς δεν με βρίσκει για τέσσερα χρόνια! Αυτό με τρομάζει...», λέει μιλώντας ανώνυμα στο BBC η γυναίκα που νιώθει αυτόν τον αρχέγονο φόβο.
Το σχόλιό της ακολουθεί μια ζωντανή συζήτηση για το τι θα συμβεί αν πεθάνεις ξαφνικά στο δρόμο – συγκεκριμένα, αν η αστυνομία θα μπορεί να σε αναγνωρίσει αν δεν υπάρχουν μέλη της οικογένειάς σου για να το κάνουν. «Νομίζω ότι θα ήταν πολύ εύκολο αν όλοι είχαμε ταυτοποιητικό αριθμό του Εθνικού Συστήματος Υγείας (NHS) τατουάζ στο σώμα μας», σκέφτεται μια άλλη γυναίκα, και η ομάδα γελάει με την ιδέα.
Κάποια άλλη προτείνει μια πιο λογική προσέγγιση: φοράει προληπτικά ένα βραχιόλι με μενταγιόν «SOS» που περιέχει το όνομά της, τον αριθμό κοινωνικής ασφάλισης και τα στοιχεία επικοινωνίας του δικηγόρου της, ο οποίος έχει πρόσβαση στο σχέδιο κηδείας της και στη διαθήκη της.
Μια ευρεία κοινότητα
Αυτή η ανταλλαγή απόψεων είναι χαρακτηριστική των συναντήσεων της οργάνωσης Ageing Without Children (Awoc) – ενός ασφαλούς χώρου που επιτρέπει την έκφραση σοβαρών ανησυχιών με μια καλή δόση χιούμορ και πρακτικές συμβουλές. Η φιλανθρωπική οργάνωση, που ιδρύθηκε το 2014, έχει τρεις κύριους στόχους: να δημιουργήσει ομάδες ατόμων που αντιμετωπίζουν το γήρας χωρίς παιδιά, οι οποίες θα παρέχουν φροντίδα ή θα υποστηρίζουν τα μέλη τους, να προσφέρει πρακτικές πληροφορίες σε αυτές τις κοινότητες και να ασκήσει πίεση στην κυβέρνηση, τόσο σε τοπικό όσο και σε εθνικό επίπεδο, ώστε να λάβει υπόψη αυτό το συνεχώς αυξανόμενο δημογραφικό στοιχείο στον σχεδιασμό της υγειονομικής και κοινωνικής περίθαλψης.
Είναι μια ευρεία κοινότητα. Η ομάδα περιλαμβάνει τόσο άτομα που είναι χωρίς παιδιά από επιλογή όσο και άτομα που είναι ακούσια άτεκνα λόγω υπογονιμότητας ή περιστάσεων. Εκτός από άτομα που δεν έχουν ποτέ αποκτήσει παιδιά, είναι επίσης ευπρόσδεκτα άτομα των οποίων τα παιδιά έχουν πεθάνει, καθώς και άτομα των οποίων τα ενήλικα παιδιά έχουν αναπηρίες, όπως το σύνδρομο Down (και ως εκ τούτου δεν είναι σε θέση να φροντίσουν τους ηλικιωμένους γονείς τους), και άτομα που έχουν αποξενωθεί από τα παιδιά τους. «Είναι ένας χώρος χωρίς αποκλεισμούς», εξηγεί στο ΒΒC η αντιπρόεδρος της Awoc, Jenny Collieson. «Έχουμε επίσης αρκετούς LGBTQ+ ανθρώπους, επειδή, ενώ τα πράγματα έχουν αλλάξει δραματικά για τους νεότερους όσον αφορά τον γάμο των ομοφυλοφίλων και την απόκτηση παιδιών, οι άνθρωποι άνω των 65 ετών συχνά δεν μπόρεσαν να αποκτήσουν παιδιά – ή μερικές φορές έχουν εξοστρακιστεί από τις προηγούμενες οικογένειές τους».
Η προ ημερών συνάντηση του παραρτήματος της Awoc στο East Kent, που πραγματοποιείται μέσω Zoom, είναι αφιερωμένη στο θάνατο. Η πρόεδρος Penny Shepherd έχει δημιουργήσει μια ολοκληρωμένη παρουσίαση, στην οποία εξετάζει θέματα όπως η ταυτοποίηση, ο τρόπος με τον οποίο οι αρχές μπορούν να βρουν τη διαθήκη σας και ποιον να ορίσετε ως εκτελεστή της περιουσίας σας. Οι 10 συμμετέχοντες είναι όλες γυναίκες – ένα κοινό χαρακτηριστικό των περισσότερων κοινοτήτων χωρίς παιδιά, κάτι που ίσως υποδηλώνει ότι οτιδήποτε σχετίζεται με την οικογένεια εξακολουθεί να θεωρείται ανεξήγητα «γυναικείο ζήτημα». Είναι όλες ηλικίας 60 ετών και άνω, αλλά και εξαιρετικά ενεργές, θέτοντας οξυδερκείς ερωτήσεις και μοιράζοντας συμβουλές και εμπειρίες.
Η κεντρική ανησυχία του κινήματος AWOC είναι η δημιουργία δομών και πολιτικών που δεν θα θεωρούν δεδομένη την ύπαρξη οικογενειακού υποστηρικτικού πλαισίου. Αυτό σημαίνει ανάπτυξη δημοσίων και κοινοτικών υπηρεσιών που να μπορούν να παρέχουν όχι μόνο ιατρική φροντίδα αλλά και κοινωνική υποστήριξη, οικιακή βοήθεια και συμβουλευτικές υπηρεσίες, προσαρμοσμένες στις ανάγκες ανθρώπων που δεν έχουν συγγενείς να τους στηρίξουν. Η ανάγκη αυτή γίνεται ακόμα πιο έντονη σε κοινωνίες όπου το κράτος πρόνοιας έχει περιοριστεί και η φροντίδα των ηλικιωμένων έχει ιδιωτικοποιηθεί ή ανατεθεί κυρίως στις οικογένειες.
Στο πλαίσιο αυτό, το κίνημα AWOC επισημαίνει και την ψυχολογική διάσταση του ζητήματος. Η μοναξιά στην τρίτη ηλικία αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες που επηρεάζουν αρνητικά την υγεία και την ποιότητα ζωής. Η έλλειψη παιδιών δεν σημαίνει απαραίτητα ότι κάποιος είναι κοινωνικά απομονωμένος, αλλά αυξάνει την πιθανότητα να μην έχει κοντινούς ανθρώπους που να αναλάβουν σταθερή φροντίδα ή υποστήριξη. Γι’ αυτό, πολλές πρωτοβουλίες που σχετίζονται με το AWOC επικεντρώνονται στην ενίσχυση των κοινωνικών δικτύων, τη δημιουργία ομάδων αλληλοϋποστήριξης και την καλλιέργεια κοινοτήτων που βασίζονται σε δεσμούς φιλίας και αλληλεγγύης και όχι μόνο συγγένειας.
Η δημογραφική αλλαγή είναι ένας ακόμη παράγοντας που καθιστά το AWOC επίκαιρο και κρίσιμο ζήτημα. Σε πολλές δυτικές κοινωνίες, τα ποσοστά γεννήσεων έχουν μειωθεί δραματικά τις τελευταίες δεκαετίες, ενώ το προσδόκιμο ζωής έχει αυξηθεί. Αυτό σημαίνει ότι οι άνθρωποι ζουν περισσότερο, αλλά η πιθανότητα να έχουν παιδιά ή εγγόνια να τους στηρίξουν μειώνεται. Σε χώρες όπως η Ιαπωνία, η Ιταλία ή η Γερμανία, η γήρανση του πληθυσμού συνοδεύεται από αυξημένα ποσοστά ανθρώπων που δεν έχουν απογόνους. Το φαινόμενο αυτό αλλάζει τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να σχεδιάζονται οι κοινωνικές πολιτικές και οι υπηρεσίες υγείας.
Το AWOC δεν είναι μόνο θέμα κοινωνικής πολιτικής αλλά και ζήτημα δικαιωμάτων. Οι άνθρωποι που γερνούν χωρίς παιδιά συχνά αντιμετωπίζουν στερεότυπα και διακρίσεις. Υπάρχει η διάχυτη αντίληψη ότι η «φυσιολογική» πορεία της ζωής περιλαμβάνει την τεκνοποίηση, και όσοι δεν ακολουθούν αυτή την πορεία μπορεί να θεωρηθούν ως «ατελείς» ή «λιγότερο ολοκληρωμένοι». Αυτές οι κοινωνικές αντιλήψεις μπορούν να οδηγήσουν σε περιθωριοποίηση και να αποτρέψουν τη συζήτηση για τις πραγματικές ανάγκες αυτής της ομάδας. Το κίνημα AWOC προσπαθεί να ανατρέψει αυτά τα στερεότυπα, τονίζοντας ότι η αξία και η αξιοπρέπεια του ανθρώπου δεν εξαρτώνται από την οικογενειακή του κατάσταση.
Ένα άλλο κομμάτι της συζήτησης αφορά τις εναλλακτικές μορφές φροντίδας. Καθώς οι παραδοσιακές οικογένειες μικραίνουν ή αλλάζουν μορφή, αναπτύσσονται νέα μοντέλα στήριξης, όπως η συγκατοίκηση ηλικιωμένων χωρίς συγγένεια, οι κοινότητες «συνεργατικής διαβίωσης» (co-housing), ή οι δομές στις οποίες άνθρωποι ανταλλάσσουν υπηρεσίες και φροντίδα με βάση αμοιβαία συμφωνία. Σε πολλές χώρες πειραματίζονται με μοντέλα όπου νεότεροι και μεγαλύτεροι ζουν μαζί, ανταλλάσσοντας χρόνο, γνώσεις και στήριξη. Αυτές οι προσεγγίσεις προσπαθούν να καλύψουν το κενό που αφήνει η απουσία παραδοσιακής οικογένειας.
Το AWOC έχει και μια πολιτική διάσταση. Οι ακτιβιστές του χώρου ζητούν την ένταξη της προοπτικής «γήρανσης χωρίς παιδιά» σε όλες τις πολιτικές που αφορούν τη φροντίδα ηλικιωμένων, την κοινωνική πρόνοια και τη δημόσια υγεία. Αυτό περιλαμβάνει, για παράδειγμα, την προσαρμογή των υπηρεσιών υγείας ώστε να είναι προσβάσιμες σε ανθρώπους χωρίς οικογενειακούς υποστηρικτές, την ενίσχυση των δημόσιων μεταφορικών υποδομών για ηλικιωμένους, καθώς και την ανάπτυξη προγραμμάτων για την πρόληψη της κοινωνικής απομόνωσης.
Το κίνημα AWOC αναδεικνύει επίσης την ανάγκη για μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση της κοινωνίας απέναντι στις διαφορετικές διαδρομές ζωής. Η έλλειψη παιδιών δεν είναι πάντα επιλογή· συχνά είναι αποτέλεσμα περιστάσεων όπως η οικονομική ανασφάλεια, η αδυναμία εύρεσης συμβατού συντρόφου ή προβλήματα υγείας. Οι ιστορίες αυτών των ανθρώπων χρειάζεται να ακουστούν, ώστε να ανατραπεί η αντίληψη ότι η γήρανση χωρίς παιδιά είναι κάτι σπάνιο ή «αφύσικο». Αντίθετα, πρόκειται για μια πραγματικότητα που αφορά εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο.
Η αντιμετώπιση της γήρανσης χωρίς παιδιά απαιτεί συνεργασία μεταξύ κράτους, τοπικών κοινοτήτων, μη κερδοσκοπικών οργανώσεων και των ίδιων των ανθρώπων που βιώνουν αυτή την εμπειρία. Δεν αρκεί να υπάρξουν πολιτικές «από πάνω προς τα κάτω»· είναι απαραίτητο να συμμετέχουν οι ίδιοι οι ενδιαφερόμενοι στον σχεδιασμό των υπηρεσιών που τους αφορούν. Μόνο έτσι μπορούν να δημιουργηθούν λύσεις που ανταποκρίνονται στις πραγματικές ανάγκες και επιθυμίες τους.
Το AWOC δεν αποτελεί απλώς μια περιγραφή μιας κοινωνικής ομάδας· είναι μια υπενθύμιση ότι η κοινωνική οργάνωση και οι πολιτικές μας πρέπει να λαμβάνουν υπόψη την ποικιλομορφία της ανθρώπινης εμπειρίας. Στον 21ο αιώνα, η παραδοσιακή οικογένεια δεν είναι πια το μοναδικό πλαίσιο μέσα στο οποίο βιώνεται η ζωή και η γήρανση. Η πρόκληση για τις κοινωνίες είναι να δημιουργήσουν νέες μορφές αλληλεγγύης και στήριξης, που να επιτρέπουν σε όλους τους ανθρώπους – με ή χωρίς παιδιά – να ζουν με αξιοπρέπεια, ασφάλεια και κοινωνική σύνδεση σε όλη τη διάρκεια της ζωής τους.