Τα μαθήματα που αντλήθηκαν από έναν χρόνο πανδημίας παραθέτει ο Γιουβάλ Νώε Χαράρι σε ένα μακροσκελές άρθρο του στους Financial Times, τονίζοντας ότι, σε αντίθεση με τις προηγούμενες πανδημίες, οι επιστημονικές εξελίξεις έχουν δείξει ότι η ανθρωπότητα δεν είναι πλέον ανυπεράσπιστη, αν και ορισμένοι πολιτικοί δεν ανταποκρίθηκαν στο ύψος των περιστάσεων με αποτέλεσμα να χαθεί πολύτιμος χρόνος.
Όπως σημειώνει ο Ισραηλινός ιστορικός και συγγραφέας, οι πανδημίες αποδείχθηκαν ότι δεν είναι πλέον ανεξέλεγκτες δυνάμεις της φύσης, αφού η επιστήμη τις μετέτρεψε σε διαχειρίσιμη πρόκληση, όπως αποδείχθηκε από τη μέχρι τώρα αντιμετώπιση της υγειονομικής κρίσης χάρη σε επιστημονικά επιτεύγματα που είχαν ήδη δώσει στην ανθρωπότητα ένα προβάδισμα μέσα από χρόνια ερευνών. «Γιατί λοιπόν υπήρξαν τόσοι θάνατοι και τόσος πόνος; Λόγω των κακών πολιτικών αποφάσεων», αποφαίνεται. Και συνεχίζει: «Σε προηγούμενες εποχές, όταν οι άνθρωποι αντιμετώπισαν μια πανδημία, όπως η Μαύρη Πανώλη, δεν είχαν ιδέα τι την προκαλούσε ή πώς μπορούσαν να τη σταματήσουν. Όταν έπληξε την ανθρωπότητα η γρίπη του 1918, οι καλύτεροι επιστήμονες του κόσμου αδυνατούσαν να ταυτοποιήσουν τον φονικό ιό, πολλά από τα αντίμετρα που υιοθετήθηκαν ήταν άχρηστα και οι προσπάθειες ανάπτυξης αποτελεσματικού εμβολίου αποδείχθηκαν μάταιες.
Όμως τα πράγματα ήταν πολύ διαφορετικά με την Covid-19. Τα πρώτα καμπανάκια κινδύνου για μια πιθανή νέα επιδημία άρχισαν να ηχούν στα τέλη του Δεκεμβρίου του 2019. Μέχρι τις 10 Ιανουαρίου του 2020 επιστήμονες όχι μόνον είχαν απομονώσει τον υπεύθυνο ιό, αλλά κατέγραψαν και τη γονιδιακή του αλληλουχία και τη δημοσίευσαν στο Διαδίκτυο. Μέσα σε λίγους ακόμη μήνες κατέστη σαφές ποια μέτρα θα μπορούσαν να επιβραδύνουν και να σταματήσουν τις αλυσίδες μετάδοσης. Σε λιγότερο από έναν χρόνο είχε ξεκινήσει η μαζική παραγωγή αρκετών αποτελεσματικών εμβολίων. Στον πόλεμο μεταξύ ανθρώπων και παθογόνων ουδέποτε στο παρελθόν υπήρξαν τόσο ισχυροί οι άνθρωποι», σημειώνει ο Γιουβάλ Νώε Χαράρι.
Η δύναμη της τεχνολογίας πληροφόρησης – Η επανάσταση στη γεωργία και το εμπόριο
Από την άλλη πλευρά, ο διάσημος στοχαστής επισημαίνει ότι η πανδημία όχι μόνον έδειξε την ανθεκτικότητα οικονομιών ανά την υφήλιο -παρά τα σφοδρά πλήγματα που δέχθηκαν- αλλά και την ικανότητα επιστράτευσης της τεχνολογίας για την αντιμετώπιση της κρίσης αυτής. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, η ψηφιακή παρακολούθηση κατέστησε πολύ ευκολότερο τον εντοπισμό των φορέων και την ιχνηλάτηση των επαφών τους, ώστε οι καραντίνες να είναι πιο επιλεκτικές και αποτελεσματικότερες. Επιπρόσθετα το Διαδίκτυο εξελίχθηκε σ’ έναν από τους σημαντικότερους συμμάχους κυβερνήσεων, εταιρειών, πολιτών επειδή «η ψηφιακή επανάσταση άλλαξε τα πάντα».
Πέρα από το θέμα της εξέλιξης της τεχνολογίας και της καινοτομίας ο συγγραφέας εξηγεί ότι η πανδημία της Covid-19 έδειξε ακόμη ότι και ο τομέας της Γεωργίας έχει κάνει επαναστατικά άλματα, αφού ενώ το 1349 ένας αγρότης μπορούσε σε μικρή μόνον κλίμακα να συλλέξει τη σοδειά του χωρίς να διακινδυνεύσει να μολυνθεί ή να μολύνει άλλους, τώρα τα πράγματα είναι διαφορετικά με τις προόδους που έχουν σημειωθεί στην αγροτική παραγωγή. Η βιομηχανία τροφίμων δεν κινδύνεψε – κι όχι μόνον στις ΗΠΑ, όπως επισημαίνει ο Χαράρι, αλλά σ’ ολόκληρο τον κόσμο, αφού δεν υπήρξε πρόβλημα λιμού ή έλλειψης προμηθειών, όπως συνέβη πριν από δεκαετίες.
Η μεταφορά των παραγόμενων αγαθών ήταν άλλος ένας τομέας που δεν επηρεάστηκε και τόσο αρνητικά, σύμφωνα με το συγγραφέα, αφού η πανδημία έδειξε ότι οι αυτοματοποιημένες διαδικασίες παραγωγής και μεταφοράς και η ανάγκη εμπλοκής σ’ αυτές λιγότερων ανθρώπων κράτησαν ανοικτές τις εμπορικές οδούς με αποτέλεσμα π.χ. ο όγκος του παγκόσμιου διά θαλάσσης εμπορίου να σημειώσει πέρυσι κάμψη της τάξης μόλις του 4%. «Η αυτοματοποίηση και η ψηφιοποίηση είχαν ακόμη πιο βαθιά επίπτωση στις υπηρεσίες. Το 1918 ήταν αδιανόητο να συνεχίσουν υπό συνθήκες lockdown να λειτουργούν γραφεία, σχολεία, δικαστήρια ή ναοί. Αν ήταν κλεισμένοι στα σπίτια τους μαθητές και καθηγητές, πώς να γίνουν μαθήματα; Σήμερα γνωρίζουμε την απάντηση. Η στροφή στο Διαδίκτυο έχει πολλά μειονεκτήματα (...), αλλά και μόνον ότι κατέστη εφικτή είναι από μόνο του εντυπωσιακό», γράφει.
Ο φυσικός και ο εικονικός κόσμος - Οι νέοι κίνδυνοι
«Το 1018 η ανθρωπότητα κατοικούσε μόνον στον φυσικό κόσμο κι όταν ο φονικός ιός της γρίπης σάρωσε τον κόσμο αυτό, η ανθρωπότητα δεν είχε που να προσφύγει. Σήμερα πολλοί εξ ημών κατοικούμε σε δυό κόσμους – τον φυσικό και τον εικονικό. Όταν ο κορωνοϊός κυκλοφόρησε στον φυσικό κόσμο, πολλοί μετέφεραν πολλούς τομείς της ζωής τους στον εικονικό κόσμο, όπου δεν μπορούσε να τους ακολουθήσει ο ιός», τονίζει ο Χαράρι.
Παραθέτει, όμως, και τους νέους κινδύνους από την μεταφορά δραστηριοτήτων στο Διαδίκτυο: «Το 2020 σχολεία, γραφεία και ναοί έκαναν τη μετάβαση στο Διαδίκτυο σχεδόν εν μιά νυκτί, αλλά το Ίντερνετ άντεξε. Σπάνια στεκόμαστε μια στιγμή για να το σκεφτούμε αυτό, αλλά θα έπρεπε. Μετά το 2020 γνωρίζουμε ότι η ζωή μπορεί να συνεχιστεί ακόμη κι αν μια ολόκληρη χώρα μπει σε φυσικό lockdown. Προσπαθείστε να φανταστείτε τώρα τι θα συμβεί αν καταρρεύσουν οι ψηφιακές μας υποδομές. Η τεχνολογία πληροφοριών μας έκανε ανθεκτικότερους έναντι οργανικών ιών, αλλά και πολύ πιο ευάλωτους σε κακόβουλα λογισμικά και κυβερνοεπιθέσεις. Συχνά αναρωτιούνται οι άνθρωποι: “ποια θα είναι η επόμενη πανδημία;” Μια επίθεση στις ψηφιακές μας υποδομές είναι ένας από τους επικρατέστερους υποψηφίους. Χρειάστηκαν αρκετοί μήνες για να εξαπλωθεί ο κορωνοϊός ανά την υφήλιο και να μολύνει εκατομμύρια ανθρώπων, αλλά οι ψηφιακές μας υποδομές θα μπορούσαν να καταρρεύσουν σε μία ημέρα».
Ένας πρόσθετος κίνδυνος που υπογραμμίζει ο Χαράρι είναι εκείνος της προσβολής της ιδιωτικότητας των πολιτών με τα νέα εργαλεία παρακολούθησης που επιστρατεύονται στη μάχη της ανάσχεσης της πανδημίας, και τα οποία ανοίγουν το δρόμο για την εμφάνιση άνευ προηγουμένου απολυταρχικών καθεστώτων. Η μαζική παρακολούθηση έγινε πιο νόμιμη και πιο συνηθισμένη τη χρονιά που πέρασε, αλλά «αξίζει να θυσιάσουμε τις ελευθερίες μας» στον πόλεμο κατά του κορωνοϊού; Εναπόκειται στους πολιτικούς κι όχι στους τεχνικούς πληροφοριών να βρουν την κατάλληλη ισορροπία μεταξύ χρήσιμης παρακολούθησης κι ενός δυστοπικού εφιάλτη, εκτιμά παραθέτοντας τρεις βασικούς κανόνες προστασίας από τις «ψηφιακές δικτατορίες» ακόμη και σε καιρούς πανδημίας:
- Πρώτον: όταν συλλέγονται δεδομένα για ανθρώπους, ειδικά γι’ αυτό που συμβαίνει μέσα στα σώματά τους, θα πρέπει να χρησιμοποιούνται για να τους βοηθήσουν κι όχι να τους χειραγωγήσουν
- Δεύτερον: η παρακολούθηση πρέπει να είναι αμφίδρομη. Αν γίνεται μόνον κατακόρυφα από την κορυφή προς τα κάτω, τότε πρόκειται για την λεωφόρο που οδηγεί στη δικτατορία. Άρα, όποτε αυξάνεται η παρακολούθησε σε άτομα, θα πρέπει ταυτόχρονα να αυξάνεται και στην κυβέρνηση και τις μεγάλες επιχειρήσεις.
- Τρίτον: Ποτέ δεν πρέπει να επιτρέπεται η συγκέντρωση τόσο πολλών δεδομένων σ’ ένα μέρος, ούτε στη διάρκεια της πανδημίας, ούτε όταν παρέλθει. Το μονοπώλιο δεδομένων είναι συνταγή για δικτατορία. Άρα όταν συλλέγουμε βιομετρικά δεδομένα ανθρώπων για να σταματήσουμε την πανδημία, αυτό πρέπει να γίνεται από ανεξάρτητη υγειονομική Αρχή κι όχι από την αστυνομία και τα δεδομένα θα πρέπει να φυλάσσονται σε χωριστές βάσεις από άλλες υπουργείων ή μεγάλων επιχειρήσεων.
Το χάσμα ανάμεσα στην επιστημονική πρόοδο και την πολιτική αποτυχία
Όπως σημειώνει ο Χαράρι, οι άνευ προηγουμένου επιστημονικές και τεχνολογικές επιτυχίες του 2020 δεν έλυσαν την κρίση της πανδημίας, αφού την μετέτρεψαν από φυσική καταστροφή σε πολιτικό δίλημμα. Αρκετές χώρες από το Βιετνάμ μέχρι την Αυστραλία απέδειξαν ότι ακόμη και χωρίς εμβόλιο, τα διαθέσιμα εργαλεία μπορούν να φρενάρουν την πανδημία. Αλλά δυστυχώς, πάρα πολλοί πολιτικοί απέτυχαν να αρθούν στο ύψος των περιστάσεων, όπως π.χ. ο τέως πρόεδρος των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ και ο εξίσου λαϊκιστής ομόλογός του της Βραζιλίας, Ζαϊχ Μπολσονάρου, που υποβάθμιζαν τον κίνδυνο του κορωνοϊού - αν και αμφότεροι μολύνθηκαν απ’ αυτόν – αρνιόντουσαν να ακολουθήσουν τις συστάσεις των ειδικών και έδιναν τροφή σε θεωρίες συνωμοσίας. Ενώ στη Βρετανία η κυβέρνηση Τζόνσον έδειξε να ασχολείται περισσότερο με το Brexit στο πρώτο κύμα της πανδημίας παρά με την Covid-19 και παρά την τάση απομονωτισμού της απέτυχε να απομονώσει τους Βρετανούς από τον ιό. «Οι πρώτοι μήνες του 2020 ήταν σαν να παρακολουθείς ένα ατύχημα σε αργή κίνηση», λέει. «Τα εργαλεία υπήρχαν, αλλά πολύ συχνά απουσίαζε η πολιτική σοφία».
Ένας λόγος που εξηγεί το χάσμα ανάμεσα στις επιστημονικές επιτυχίες και τις πολιτικές αποτυχίες είναι ότι οι επιστήμονες συνεργάστηκαν σε παγκόσμια κλίμακα, σε αντίθεση με τους πολιτικούς. Εκεί που οι πρώτοι εργάζονταν υπό συνθήκες άγχους και αβεβαιότητας και μοιράζονταν ανά την υφήλιο τα ευρήματά τους μεταξύ τους, «πολιτικοί απέτυχαν να συγκροτήσουν μια διεθνή συμμαχία» κατά της πανδημίας «και να συμφωνήσουν σ’ ένα παγκόσμιο σχέδιο» δράσης με τις δύο υπερδυνάμεις, ΗΠΑ και Κίνα να αλληλοκατηγορούνται για απόκρυψη ζωτικών πληροφοριών, διασπορά παραπληροφόρησης και θεωριών συνωμοσίας, ακόμη και εσκεμμένης διασποράς του κορωνοϊού.
Η έλλειψη παγκόσμιας συνεργασίας αντανακλάται κατά τον Χαράρι ακόμη περισσότερο στον ανταγωνισμό κρατών για την προμήθεια ιατροφαρμακευτικού εξοπλισμού – παρά τις φωτεινές εξαιρέσεις γενναιοδωρίας – και τον «εθνικισμό των εμβολίων», που δημιουργεί ένα νέος είδος παγκόσμιας ανισότητας μεταξύ πλούσιων και φτωχότερων κρατών, επειδή ορισμένα κράτη δεν αντιλαμβάνονται ότι «όσο ο ιός συνεχίζει να εξαπλώνεται παντού, καμία χώρα δεν μπορεί να νιώθει πραγματικά ασφαλής (…) Μια νέα μετάλλαξη σε μια απομακρυσμένη πόλη στη Βραζιλία μπορεί να καταστήσει αναποτελεσματικό το εμβόλιο και να καταλήξει σ’ ένα νέο κύμα μολύνσεων (…) Στην παρούσα έκτακτη ανάγκη η παγκόσμια συνεργασία δεν συνιστά αλτρουισμός, αλλα είναι ουσιαστική για τη διασφάλιση του εθνικού συμφέροντος», σημειώνει.
Τα διδάγματα από την πανδημία τη χρονιά που πέρασε
Αν και τα επιχειρήματα γι’ αυτά που συνέβησαν τη χρονιά που πέρασε θα αντηχούν για πολλά χρόνια, άνθρωποι απ’ όλα τα πολιτικά στρατόπεδα πρέπει να συμφωνήσουν σε τουλάχιστον τρία βασικά διδάγματα:
- Πρώτον, πρέπει να διασφαλίσουμε τις ψηφιακές μας υποδομές που αποδείχθηκαν σωτηρία μας στη διάρκεια αυτής της πανδημίας, αλλά σύντομα μπορεί να εξελιχθούν στην πηγή μιας ακόμη χειρότερης καταστροφής.
- Δεύτερον, κάθε χώρα πρέπει να επενδύσει περισσότερα στο εθνικό σύστημα υγείας της.
- Τρίτον, πρέπει να δημιουργηθεί ένα ισχυρό παγκόσμια σύστημα επιτήρησης και πρόβλεψης πανδημιών. Στον πανάρχαιο πόλεμο μεταξύ ανθρώπων και παθογόνων η πρώτη γραμμή περνά από το σώμα του κάθε ανθρώπινου όντος, κι αν σπάσει οπουδήποτε στον πλανήτη, μπαίνουμε όλοι σε κίνδυνο. Ακόμη και τους πλουσιότερους στις πιο ανεπτυγμένες χώρες συμφέρει προσωπικά να προστατευθούν οι φτωχότεροι στις λιγότερο ανεπτυγμένες», σημειώνει ο Ισραηλινός ιστορικός.
Και καταλήγει: «Ο σκελετός ενός τέτοιου παγκόσμιου συστήματος κατά των πανδημιών υπάρχει ήδη με τη μορφή του ΠΟΥ και άλλων θεσμών. Αλλά τα κονδύλια που υποστηρίζουν το σύστημα αυτό είναι πενιχρά και δεν έχουν “πολιτικά δόντια”. Πρέπει να δώσουμε περισσότερη πολιτική ισχύ και πολύ περισσότερα χρήματα στο σύστημα αυτό, για να μην εξαρτάται πλήρως από τις διαθέσεις πολιτικών που εξυπηρετούν τους δικούς τους σκοπούς (…) Κάποιας μορφής ανεξάρτητη παγκόσμια αρχή Υγείας θα ήταν η ιδανική πλατφόρμα για τη συγκέντρωση ιατρικών δεδομένων, την παρακολούθηση πιθανών κινδύνων, την κρούση συναγερμών και τη διεύθυνση των ερευνών. Πολλοί φοβούνται ότι η Covid-19 σηματοδοτεί την αρχή ενός νέου κύματος πανδημιών. Αλλά αν εφαρμοστούν τα παραπάνω διδάγματα το σοκ της Covid-19 μπορεί στην πράξη να οδηγήσει στο να γίνουν λιγότερο συχνές οι πανδημίες.
Η ανθρωπότητα δεν μπορεί να αποτρέψει την εμφάνιση νέων παθογόνων. Είναι μια φυσική εξελικτική διαδικασία που γίνεται εδώ και δισεκατομμύρια χρόνια και θα συνεχιστεί και στο μέλλον. Αλλά η ανθρωπότητα σήμερα διαθέτει τη γνώση και τα αναγκαία εργαλεία να αποτρέψει την εξάπλωση ενός νέου παθογόνου ώστε να εξελιχθεί σε πανδημία. Αν η Covid-19 συνεχίσει να εξαπλώνεται το 2021 και να σκοτώνει εκατομμύρια, ή αν μια ακόμη φονικότερη πανδημία πλήξει την ανθρωπότητα το 2030, αυτό δεν θα είναι ούτε μια ανεξέλεγκτη φυσική καταστροφή, ούτε μια τιμωρία από τον Θεό. Θα είναι μια ανθρώπινη -για την ακρίβεια, μια πολιτική- αποτυχία»…