Λίγο προτού κυκλοφορήσει τα απομνημονεύματά της, η νεότερη κάτοχος Νόμπελ Ειρήνης επιστρέφει στα πιο ανείπωτα κομμάτια της πρόσφατης ζωής της, όχι για να τα εξωραΐσει αλλά για να τα καταλάβει.
Η Μαλάλα Γιουσαφζάι εμφανίζεται στο ραντεβού με την δημοσιογράφο της εφημερίδας Guardian σαν κάποια που άφησε πίσω της την εφηβεία της δημόσιας ηρωοποίησης και μπαίνει συνειδητά στην ενήλικη ζωή με όλα της τα αντιφατικά βάρη: την ευθύνη, την κούραση, το πείσμα, την ειρωνεία, την τρυφερότητα.
Λίγο προτού κυκλοφορήσει τα απομνημονεύματά της, με τίτλο «Finding My Way» [Βρίσκοντας τον δρόμο μου], η νεότερη κάτοχος Νόμπελ Ειρήνης επιστρέφει στα πιο ανείπωτα κομμάτια της πρόσφατης ζωής της, όχι για να τα εξωραΐσει αλλά για να τα καταλάβει.
Ανάμεσά τους, μια σκηνή-κλειδί: ένα παρατημένο υπόστεγο στο Lady Margaret Hall της Οξφόρδης, εκεί όπου, ένα βράδυ που ξεκινούσε σαν αστείο φοιτητικής ζωής, ένα bong έγινε ο μηχανισμός που ξεκλείδωσε σφραγισμένες μνήμες. Η Μαλάλα είχε νομίσει ότι δεν θυμόταν τίποτα από την ημέρα που οι Ταλιμπάν της σημάδεψαν το κεφάλι στο σχολικό λεωφορείο. Το χαστούκι της ουσίας γύρισε τον χρόνο βίαια πίσω: ο κρότος, το αίμα, τα σώματα που την κουβαλούν, το ασθενοφόρο· μια νύχτα που δεν τελείωνε, ένα μυαλό που ήταν βέβαιο πως είχε διαβεί στο επέκεινα.
Κρίσεις πανικού, άγχος και στρες
Την επόμενη κιόλας περίοδο, οι κρίσεις πανικού έγιναν ο αόρατος συνοδοιπόρος της: ιδρωμένες παλάμες, επιταχυμένος σφυγμός, δυσκολία να αναγνωρίσει τον εαυτό της στον καθρέφτη, αϋπνίες, ομίχλη σκέψης και ένας μόνιμος φόβος απώλειας. Η «γενναία» που έμαθε να γελά με τον θάνατο, βρέθηκε να τρομάζει από μικρά, καθημερινά πράγματα. Εκεί ακριβώς, λέει, συνειδητοποίησε τι σημαίνει πραγματικό θάρρος: όχι μόνο να σταθείς απέναντι στον εξωτερικό κίνδυνο, αλλά να παλέψεις και με ό,τι σε ρημάζει από μέσα.
Το βιβλίο δεν είναι μόνο ημερολόγιο τραύματος· είναι και μια ειλικρινής μαρτυρία ενηλικίωσης. Το 2021, στο εξώφυλλο της βρετανικής Vogue, η 23χρονη τότε απόφοιτη Πολιτικής Φιλοσοφίας και Οικονομικών από την Οξφόρδη μιλούσε αμήχανα για τις σχέσεις και αναρωτιόταν δυνατά γιατί οι άνθρωποι «πρέπει» να παντρεύονται.
Στο Πακιστάν, τα λόγια της παρερμηνεύτηκαν ως απόρριψη του νικάχ και ως ανοχή στην προγαμιαία σχέση. Η ετικέτα #shameonMalala φούντωσε, θρησκευτικοί ηγέτες απηύθυναν δημόσια ερωτήματα στον πατέρα της, βουλευτές διυλίζαν τις δηλώσεις της. Εκείνη σιώπησε. Μήνες μετά, τον Νοέμβριο του 2021, ανακοίνωνε τον γάμο της με τον μάνατζερ κρίκετ Άσερ Μαλίκ, σε μια λιτή ισλαμική τελετή στο σπίτι της οικογένειας στο Μπέρμιγχαμ. Η φαινομενική ανακολουθία βρίσκει την εξήγησή της στα νέα απομνημονεύματα: την περίοδο της συνέντευξης ήταν ήδη ζευγάρι με τον Μαλίκ, αλλά δεν ήταν έτοιμη να δημοσιοποιήσει τη σχέση.
Ταυτόχρονα, κουβαλούσε τις δικές της, παιδικά διαμορφωμένες ενστάσεις για τον γάμο ως θεσμό που μπορεί να καθορίζει ασφυκτικά τη ζωή μιας γυναίκας. Η οικογενειακή πίεση όμως ήταν πραγματική, ιδιαίτερα της μητέρας της· και το ερώτημα σκληρό: είναι διατεθειμένη να ανοίξει μια διεθνή διαμάχη για τη συγκατοίκηση χωρίς θρησκευτικές τελετές; Δεν ήταν. Ήταν και ερωτευμένη. Έτσι, αποδέχτηκε τον γάμο «με τον παραδοσιακό τρόπο», δίχως να νιώθει πως προδίδει τον φεμινισμό της: αντιθέτως, όπως ομολογεί, έπρεπε να αναθεωρήσει και τις δικές της εσωτερικές προκαταλήψεις για να δει πόσο ισότιμη μπορεί να είναι μια σχέση όταν την διαπραγματεύεσαι καθημερινά.
Το βιβλίο ραγίζει και άλλα στεγανά γύρω από την εικόνα της. Μιλά για τα φοιτητικά της χρόνια χωρίς φίλτρα: για την αδιάκοπη διεθνή κινητικότητα που απαιτούσε το Malala Fund και οι ομιλίες, για το βάρος τού να είναι η κύρια οικονομική στήριξη όχι μόνο των γονιών και των αδελφών της αλλά και συγγενών και φίλων στην πατρίδα. «Νιώθω απατεώνισσα», γελάει πλέον, θυμούμενη πως ζήτησε από τον επιβλέποντα καθηγητή της να γράψει επιστολή στους γονείς της ότι «απαγορεύεται» να δουλεύει στο εξάμηνο.
Σε οικογενειακό επίπεδο, φωτίζει και τις τρυφερές αντιφάσεις της σχέσης με τον πατέρα της, τον Ζιαουντίν: ο ακούραστος ακτιβιστής της εκπαίδευσης που της άνοιξε δρόμο, είναι και εκείνος που συχνά την «σπρώχνει» ευγενικά μπροστά στο σαλόνι για να χαιρετήσει επισκέπτες. «Είναι απίστευτα δοτικός», λέει· κι όμως, η ίδια έπρεπε να μάθει να λέει «όχι», να αρνείται τον ρόλο του «εκθέματος» στο οικογενειακό μουσείο.
Η πολιτική ενηλικίωση είναι η πιο πικρή
Η πολιτική ενηλικίωση είναι ίσως η πιο πικρή. Για χρόνια, η Μαλάλα επένδυσε σε έναν επαγγελματικό ακτιβισμό συναίνεσης: φωτογραφίες με ηγέτες, χειραψίες, βήματα μικρά αλλά μετρήσιμα, συνεργασίες αντί για δημόσιο καταγγελτικό λόγο. Ύστερα ήρθε το 2021, η αποχώρηση των ΗΠΑ από το Αφγανιστάν και η αστραπιαία επιστροφή των Ταλιμπάν. Ενώ οι συνεργάτες του Malala Fund στην Καμπούλ προσπαθούσαν να διαφύγουν, τα τηλεφωνήματα και τα email προς ισχυρούς ηγέτες έμεναν αναπάντητα.
Εκείνοι που κάποτε συνωστίζονταν για ένα στιγμιότυπο μαζί της, εξαφανίστηκαν: Μπάιντεν, Τζόνσον, Μακρόν, Τριντό· την ίδια ώρα, ήταν γυναίκες πολιτικοί - όπως η Έρνα Σόλμπεργκ, η Χίλαρι Κλίντον, η Λόλουα Αλ-Χάτερ - που συνέβαλαν πρακτικά σε εκκενώσεις. Για την ίδια, ήταν η στιγμή που ο ιδεαλισμός άρχισε να ξεφλουδίζει. «Ναι, έγινα κυνική», παραδέχεται χωρίς στόμφο. Αλλά κρατά μια γραμμή άμυνας: «Η αισιοδοξία είναι ο μόνος τρόπος να συνεχίσεις. Δεν υπάρχει άλλο».
Στο παγκόσμιο πεδίο, το βάρος των προσδοκιών δεν σταματά. Στα κοινωνικά δίκτυα πολλοί θεώρησαν ότι δεν ήταν αρκετά «παρούσα» για τη Γάζα. Εκείνη επισημαίνει ότι από τις 10 Οκτωβρίου 2023 κάλεσε σε κατάπαυση του πυρός και ότι έχει συνεισφέρει, μέσω του Malala Fund και προσωπικά, σε οργανώσεις που στηρίζουν παιδιά και σχολεία. Μιλά ευθέως για «γενοκτονία», για σκόπιμη λιμοκτονία αμάχων, για την ανάγκη άμεσης ανθρωπιστικής πρόσβασης, και ταυτόχρονα απαιτεί την απελευθέρωση των ομήρων, δηλώνοντας ότι δεν πιστεύει στη βία ως μέσο αντίστασης.
Ξέρει, ωστόσο, πως η ψηφιακή μνήμη είναι επιλεκτική: «Απορρίπτουν - ή αγνοούν - την πραγματική δουλειά που κάνω», λέει, γνωρίζοντας ότι μια φωτογραφία σε μια πρεμιέρα μπορεί να θολώσει εκατοντάδες ώρες αθόρυβης δουλειάς.
Το παράδειγμα του μιούζικαλ Suffs στο Μπρόντγουεϊ είναι χαρακτηριστικό: βρέθηκε εκτελεστική παραγωγός σε ένα έργο για τις σουφραζέτες, και αμέσως κάθεται στο θεωρείο δίπλα στις θέσεις της Χίλαρι Κλίντον, επίσης executive producer - ένα «συλλογικό πλαίσιο ενοχής» που στο πακιστανικό δημόσιο λόγο ανατροφοδοτεί μύθους περί «δυτικού οργάνου».
Η ίδια αντιδρά ήρεμα: «Το Πακιστάν είναι κομμάτι μου· και νιώθω αμυντική όταν με ρωτούν αν “με μισεί”. Όχι, πιστεύω ότι έχω πολύ περισσότερη αγάπη και στήριξη εκεί, χωρίς να αρνούμαι ότι υπάρχει και μίσος». Το ξέρει: από τα 12 της χρόνια στοχοποιείται από καμπάνιες που συχνά δεν στρέφονται στην ίδια, αλλά σε αυτό που θεωρείται ότι συμβολίζει.
Η καθημερινότητα με τον σύζυγό της
Στο ενδιάμεσο, η καθημερινότητα με τον Άσερ έχει τον γήινο ρυθμό που της έλειψε: ένα διαμέρισμα δίπλα στο ποτάμι στο Λονδίνο, μοιρασμένα χρέη σπιτιού, ελάχιστο μαγείρεμα προς απογοήτευση της μητέρας της («ψυγείο χωρίς λαχανικά»), αναζήτηση ισορροπιών που δεν μεταφράζονται σε κάποια ιδεολογική εξίσωση αλλά σε μικρές συνήθειες.
Η Μαλάλα μιλά με ευκολία για το Recess, το επενδυτικό όχημα που δημιούργησε μαζί με τον άντρα της, στοχεύοντας στη γυναικεία αθλητική συμμετοχή. Δεν πρόκειται για ΜΚΟ αλλά για επιχείρηση: η λογική είναι ότι οι γυναίκες πρέπει να αποκτήσουν φωνή και μερίδιο «από το γήπεδο μέχρι το owners’ box». Το κρίκετ, που λατρεύει, υπήρξε και η πρώτη της «ρωγμή» προς μια σχέση με το σώμα της έξω από τον πόνο ή το άγχος.
Η σωματική διάσταση δεν κρύβεται: τα τελευταία χρόνια υποβλήθηκε σε επέμβαση για να βελτιώσει τη μερική παράλυση του προσώπου μετά την επίθεση. Μικρή αλλαγή, μεγάλη ψυχολογική ανάσα. Αλλά ο πυρήνας της νέας Μαλάλα είναι αλλού: στο δικαίωμα να πει «όχι», να μην κουβαλά όλους, να μην γράφει κάθε ανάρτηση σαν να δίνει εξετάσεις σε πειραγμένο κοινό.
«Θα ήθελα περισσότερη ελευθερία να εκφράζομαι», λέει, γνωρίζοντας ότι κάθε λέξη της διαβάζεται με μεγεθυντικό φακό σε δύο ηπείρους. Γι’ αυτό και, σε ό,τι αφορά την «ιστορία του bong», δηλώνει προετοιμασμένη για νέα θύελλα. Δεν θα απολογηθεί. «Αν κάποιος έχει απορίες, ας διαβάσει το βιβλίο», λέει απλά.
Μέσα σε όλα αυτά, ο αρχικός σκοπός δεν έφυγε από το κάδρο. Το Malala Fund εξακολουθεί να χρηματοδοτεί προγράμματα εκπαίδευσης κοριτσιών σε έξι χώρες, να στήνει εναλλακτικές μορφές μάθησης, όταν τα σχολεία κλείνουν ή όταν τα καθεστώτα αποφασίζουν να σβήσουν τις φωνές των κοριτσιών από τις αίθουσες. Εκείνη ξέρει ότι ο «αστερισμός των παιδιών-ακτιβιστών» της δεκαετίας του 2010 έχει δύσει ως προς τον τύπο της δημόσιας λάμψης του. Ίσως καλά κάνει. Το πραγματικό έργο, όπως πίστευε πάντα, μετριέται στο βάθος και όχι στη φασαρία.
Αναπόφευκτα, οι συγκρίσεις με άλλες εμβληματικές μορφές - η Γκρέτα Τούνμπεργκ που μπαίνει σε στολίσκους και συλλαμβάνεται, η Βανέσα Νακάτε, η Εξ Γκονζάλες - θα συνεχίσουν. Η Μαλάλα δεν ανταγωνίζεται: θαυμάζει, συνομιλεί, δανείζεται επιμονή. Αλλά ο δικός της δρόμος, όπως αποτυπώνεται στο «Finding My Way», είναι δρόμος αυτογνωσίας.
Υπήρξαν χρόνια που έβαζε πάντα τους άλλους πρώτους - τους γονείς που έπρεπε να κατευναστούν, τους συγγενείς που περίμεναν στήριξη, τους χορηγούς που ήθελαν πρόσωπα και ποσοστά, τα κορίτσια που δικαιούνται σχολείο. Στο τέλος της δεκαετίας των 20 της, αρχίζει να διαλέγει την ευτυχία της με την ίδια σοβαρότητα που υπερασπίζεται την εκπαίδευση. Αυτό δεν είναι παραχώρηση· είναι διεύρυνση του πεδίου μάχης: η υπεράσπιση της χαράς ως πολιτική πράξη.
Κι αν κάτι μένει από αυτή τη συνομιλία είναι η αποδόμηση μιας παρεξηγημένης έννοιας: της «γενναιότητας». Δεν είναι το άθραυστο θώρακα, είναι το δικαίωμα να σπάσεις και να ξαναφτιαχτείς. Δεν είναι η δανεική λάμψη του φωτογραφικού κάδρου με έναν πρόεδρο, αλλά η σιωπηλή επιμονή να σηκώνεσαι κάθε πρωί και να κάνεις τη δουλειά σου - να πληρώνεις δίδακτρα, να γράφεις επιτακτικά email που ίσως δεν απαντηθούν ποτέ, να πας θεραπεία, να δοκιμάζεις ξανά να κοιμηθείς, να κρατάς μια οργάνωση όρθια, να λες στον εαυτό σου ότι δεν θα τους αφήσεις να σε καθορίσουν.
Η Μαλάλα, που δεν διάλεξε τίποτα από όσα την έπλασαν - ούτε τη σφαίρα, ούτε το χειρουργείο, ούτε το βραβείο - επιλέγει τώρα κάτι μικρό και τεράστιο: να γράψει η ίδια την ιστορία της, με όλες τις ρωγμές της. Κι αυτό, στο τέλος, ίσως είναι το πιο ανατρεπτικό της επίτευγμα.