Η δρομέας μεσαίων αποστάσεων στον στίβο από την Ουγκάντα Ντόκους Ατζόκ ονειρευόταν να γίνει Ολυμπιονίκης.
Από το 2014 αγωνιζόταν διεθνώς, εκπροσωπώντας τη χώρα της σε μεγάλες διοργανώσεις.
Το 2019, όμως, της ζητήθηκε να υποβληθεί σε τεστ τεστοστερόνης από την ομοσπονδία της, βάσει κανονισμών της World Athletics (WA). Λίγο αργότερα, ενημερώθηκε ότι δεν μπορούσε πια να συμμετάσχει στα 800 και 1.500 μέτρα. Δεν είδε ποτέ τα αποτελέσματα του τεστ, αλλά η καριέρα της κατέρρευσε.
Η ίδια περιγράφει ότι έχασε όχι μόνο το άθλημά της αλλά και τη δυνατότητα να στηρίζει οικονομικά την οικογένειά της.
Παρόμοια ήταν η εμπειρία της Κενυάτισσας σπρίντερ Μαξιμίλα Ιμάλι. Μετά την ελπιδοφόρα εμφάνισή της στα παγκόσμια πρωταθλήματα νέων, το 2014 υποβλήθηκε σε εξετάσεις αίματος και σωματική αξιολόγηση. Μήνες αργότερα, ο μάνατζέρ της τής ανακοίνωσε ότι αποκλείεται από τα 800 μέτρα, επειδή τα επίπεδα τεστοστερόνης της κρίθηκαν υψηλά. Έκτοτε, όπως λέει, η καριέρα της τελείωσε απότομα, αφήνοντάς την χωρίς στήριξη από την πατρίδα της και χωρίς εισόδημα για τον εαυτό της και το παιδί της.
Οι ιστορίες αυτές δεν είναι μεμονωμένες. Οι νέοι κανονισμοί της WA, που ισχύουν από την 1η Σεπτεμβρίου, επιβάλλουν ότι όποια αθλήτρια θέλει να αγωνιστεί στην «κατηγορία γυναικών» πρέπει να περάσει ένα μοναδικό τεστ ζωής: λήψη δείγματος σάλιου ή αίματος για τον έλεγχο του γονιδίου SRY, το οποίο σχετίζεται με την παρουσία του χρωμοσώματος Υ.
Η WA αποφάσισε το μέτρο αυτό στο πλαίσιο γενικότερων αλλαγών για τον καθορισμό της «επιλεξιμότητας στην κατηγορία γυναικών».
Συνήθως το SRY γονίδιο καθοδηγεί την ανάπτυξη προς το ανδρικό φύλο, αλλά υπάρχουν εξαιρέσεις. Οι περιπτώσεις αυτές εμπίπτουν στις λεγόμενες «διαφορές στην ανάπτυξη φύλου» (DSD), που αφορούν φυσικές παραλλαγές σε χρωμοσώματα, ορμόνες ή ανατομία.
Υπολογίζεται ότι 1-2% του παγκόσμιου πληθυσμού -δηλαδή δεκάδες εκατομμύρια άνθρωποι- έχουν τέτοιες διαφοροποιήσεις. Πολλές φορές, οι ίδιοι οι αθλητές αγνοούν ότι ανήκουν σε αυτή την κατηγορία.
Εξετάσεις στο άγνωστο
Οι νέοι κανονισμοί της World Athletics, της Παγκόσμιας Ομοσπονδίας Στίβου, έχουν προκαλέσει έντονη ανησυχία, κυρίως για αθλήτριες από χώρες του Νότου, όπου συχνά δεν υπάρχει θεσμική στήριξη ώστε να κατανοήσουν τις διαδικασίες.
Σύμφωνα με τους κανονισμούς, «βιολογικός άνδρας» θεωρείται όποιος έχει χρωμόσωμα Υ, ενώ «βιολογική γυναίκα» όποια δεν έχει, ανεξάρτητα από την ταυτότητα φύλου ή το νομικό φύλο.
Ωστόσο, οι επιστήμονες εξηγούν ότι η πραγματικότητα είναι πιο σύνθετη: υπάρχουν άνθρωποι με SRY γονίδιο που, λόγω σπάνιων γενετικών παραλλαγών, αναπτύσσονται ως γυναίκες.
Οι αθλητές με διαφορές στην ανάπτυξη φύλου (DSD) παρουσιάζουν διαφορετικούς συνδυασμούς χρωμοσωμάτων, ορμονών και ανατομικών χαρακτηριστικών. Αυτό οδηγεί σε ένα ευρύ φάσμα παραλλαγών που δεν χωρούν σε αυστηρά δίπολα, αναφέρει το CNN στην έρευνα που πραγματοποίησε.
Η Παγκόσμια ομοσπονδία αναφέρει ότι αθλητές με XY χρωμοσώματα που πληρούν ορισμένες παλαιότερες προϋποθέσεις μπορούν να συνεχίσουν να αγωνίζονται, εφόσον διατηρούν διαρκώς την τεστοστερόνη τους κάτω από 2,5 nmol/L και συνεργάζονται με τους ελέγχους. Όσοι όμως δεν έχουν αγωνιστεί ποτέ σε διεθνές επίπεδο και δεν πληρούν τα παλιά κριτήρια, αποκλείονται εξ αρχής. Αυτό σημαίνει ότι νέες αθλήτριες με DSD ίσως να μη συμμετάσχουν ποτέ σε ελίτ διοργανώσεις.
Το 2023, η WA απαγόρευσε επίσης τη συμμετοχή αθλητριών που έχουν περάσει από «ανδρική εφηβεία» στις γυναικείες κατηγορίες. Έκτοτε, οι κανονισμοί για τις αθλήτριες με DSD και για τα διεμφυλικά άτομα συγχωνεύθηκαν, με το σκεπτικό ότι η καταστολή της τεστοστερόνης δεν αρκεί για να εξαλειφθεί το αγωνιστικό «πλεονέκτημα». Ωστόσο, αρκετοί επιστήμονες διαφωνούν, επισημαίνοντας ότι δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία για το μέγεθος του πλεονεκτήματος και ότι αυτό διαφέρει σημαντικά, ανάλογα με τον τύπο DSD.
Από τις «οπτικές εξετάσεις» στις εξετάσεις γονιδίου
Η συζήτηση αυτή δεν είναι νέα. Από τη δεκαετία του 1960, οι αθλήτριες υποβλήθηκαν σε ελέγχους φύλου που πολλές φορές θεωρήθηκαν ταπεινωτικοί.
Στο Ευρωπαϊκό Πρωτάθλημα Στίβου του 1966 στη Βουδαπέστη πραγματοποιήθηκαν οι πρώτες «οπτικές εξετάσεις», με σκοπό να αποτραπεί η συμμετοχή ανδρών που δήθεν εμφανίζονταν ως γυναίκες. Οι πρακτικές αυτές επικρίθηκαν σφοδρά ως εξευτελιστικές.
Στους Ολυμπιακούς Αγώνες της Πόλης του Μεξικού το 1968 εισήχθη ο «έλεγχος Barr body», δηλαδή ανάλυση δειγμάτων από το στόμα για την ανίχνευση ανενεργών Χ χρωμοσωμάτων. Η πρακτική εγκαταλείφθηκε μετά το 2000, έπειτα από πιέσεις της Επιτροπής Αθλητών της ΔΟΕ.
Σήμερα, οι ειδικοί τονίζουν ότι ούτε αυτός ο έλεγχος ούτε οι νεότεροι είναι ακριβείς.
Ο Άρνε Λιούνγκβιστ, πρώην πρόεδρος της Ιατρικής Επιτροπής της ΔΟΕ, αναγνωρίζει ότι ακόμη και με τις νέες μεθόδους εντοπισμού του SRY γονιδίου το πρόβλημα παραμένει: γυναίκες με XY χρωμοσώματα συνεχίζουν να στοχοποιούνται, παρότι πολλές δεν έχουν αγωνιστικό πλεονέκτημα, καθώς το σώμα τους δεν ανταποκρίνεται στην τεστοστερόνη.
Οι νέοι κανόνες της World Athletics (WA) για τον έλεγχο του φύλου έχουν συγκλονίσει αθλήτριες, ειδικούς και υπερασπιστές δικαιωμάτων, καθώς αλλάζουν ριζικά ποιος μπορεί να αγωνιστεί στην κατηγορία γυναικών και πώς γίνεται ο έλεγχος.
Οι δύο προσωπικές ιστορίες των αθλητριών παραπάνω από την Αφρική δείχνουν πώς οι εξετάσεις και οι αποκλεισμοί έχουν καταστρέψει καριέρες, εισόδημα και την ψυχική υγεία αθλητριών που κάποτε έφερναν δόξα στις χώρες τους.
Η World Athletics απαντά ότι δεν προτείνει χειρουργικές επεμβάσεις και ότι οι πολιτικές βασίζονται σε πρωτόκολλα και ανεξάρτητα κέντρα αναφοράς, αλλά οι επικρίσεις για έλλειψη φροντίδας, δικαιοσύνης και αποδεικτικών στοιχείων παραμένουν ισχυρές.
Το κέντρο της διαμάχης δεν είναι μόνο επιστημονικό: αφορά δικαιώματα, αξιοπρέπεια, ανισότητες μεταξύ πλούσιων χωρών και Παγκόσμιου Νότου, και το ποιος αποφασίζει ποιος «είναι» γυναίκα στον αθλητισμό - και με ποιο κόστος για την ανθρώπινη ζωή.