Κι αν η πραγματικότητα δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα δημιούργημα του ίδιου μας του νου; Κι αν ο εγκέφαλος είναι ο δημιουργός των πραγματικοτήτων;
Αυτά και πολλά άλλα ερωτήματα μας προκαλεί να αναρωτηθούμε η διεθνώς αναγνωρισμένη παράσταση Cerebrum που έρχεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα, στο πλαίσιο του Athens Science Festival στο Ωδείο Αθηνών.
Πρόκειται για μια θεατρική εμπειρία στα όρια μεταξύ επιστήμης, φιλοσοφίας και θεάτρου, με τον δημιουργό και πρωταγωνιστή τον Yvain Juillard, βιοφυσικό και ηθοποιό, να μιλά στο iefimerida.gr για τα μυστικά της.
Το Cerebrum είναι ένα «lecture-performance» – ένας συνδυασμός επιστημονικής διάλεξης και θεατρικής αφήγησης. Ο Juillard, με τη βοήθεια απλών αντικειμένων, εικόνων και ήχων, μετατρέπει τη σκηνή σε ένα εργαστήριο του νου, όπου η νευροεπιστήμη συναντά τη θεατρική ποίηση. Με την επιστημονική του γνώση στη νευροπλαστικότητα και την καλλιτεχνική του ευαισθησία, εξερευνά τη λεπτή γραμμή που χωρίζει το πραγματικό από το φανταστικό, το σώμα από τη συνείδηση, τον άνθρωπο από το σύμπαν.
Μέσα από μια σειρά απλών αλλά αποπροσανατολιστικών πειραμάτων, ο Juillard καλεί το κοινό να αμφισβητήσει όσα θεωρεί αυτονόητα: τη μνήμη, την αντίληψη, την ελεύθερη βούληση, ακόμη και την ίδια την έννοια της συνείδησης. Πόσο πραγματικά γνωρίζουμε τον εαυτό μας; Και τι είναι, τελικά, αυτό που αποκαλούμε «πραγματικότητα»; Οι θεατές θα έχουν την ευκαιρία να παρακολουθήσουν την παράσταση την Κυριακή στις 21 Δεκεμβρίου 2025 και ώρα 19.00 στο Ωδείο Αθηνών.
Ερ. Στις παραστάσεις σας, χρησιμοποιείτε απλά αντικείμενα, εικόνες και ήχους για να «αποπροσανατολίσετε» δημιουργικά το κοινό. Το ίδιο θα κάνετε και στο Athens Science Festival. Πώς επιλέγετε αυτά τα μέσα και ποιο είναι το ζητούμενο κάθε φορά;
Απ. Στο Cerebrum, καλώ το κοινό να βιώσει το χάσμα ανάμεσα στον πραγματικό κόσμο και την αντίληψη που του δίνει ο εγκέφαλός του. Πέρασα πολύ χρόνο εξερευνώντας μεγάλο αριθμό οπτικών και αισθητηριακών ψευδαισθήσεων, προσαρμόζοντας κάποιες από αυτές ώστε να δημιουργήσω μεταγνωστικές εμπειρίες. Με άλλα λόγια, εμπειρίες που αποκαλύπτουν το εκπληκτικό έργο που κάνει ο εγκέφαλός μας μόνος του, χωρίς να μας ρωτά.
Στο πλαίσιο μιας διδακτορικής διατριβής στο ULB, προσπαθώ να ορίσω το μοναδικό συναίσθημα που προκύπτει όταν συνειδητοποιούμε ότι έχουμε ελάχιστο έλεγχο στους μηχανισμούς που διαμορφώνουν τις αντιλήψεις και τις ερμηνείες μας για τον κόσμο. Ενδιαφέρομαι επίσης για αυτές τις εμπειρίες λόγω της συμβολικής τους δύναμης. Ξεκινώ τη lecture-performance με την ψευδαίσθηση ενός κύβου, ένας τρόπος να στρέψω την προσοχή του κοινού στο γεγονός ότι ο εγκέφαλος μπορεί να μας “κλείσει σε κουτιά”, μέσα σε μια συγκεκριμένη εκδοχή της πραγματικότητας: σε ιστορίες που μας λένε η τηλεόραση, οι ταινίες ή τα social media.
Ερ. Μία από τις κεντρικές ιδέες της παράστασης είναι ότι η πραγματικότητα ίσως είναι ένα δημιούργημα του ίδιου μας του νου. Πότε συνειδητοποιήσατε πρώτη φορά αυτή τη δυνατότητα μέσα από τη δική σας έρευνα;
Απ. Οι γονείς μου χώρισαν όταν ήμουν περίπου έξι ετών. Επέλεξαν πολύ διαφορετικές ζωές. Με τον αδερφό μου, στο σπίτι της μητέρας μας στην εξοχή, είχαμε γάτες. Θυμάμαι ένα καλοκαίρι που περάσαμε έναν μήνα στο σπίτι του πατέρα μας στην πόλη, όπου υπήρχε μια γάτα με μικρό ρύγχος. Όταν επιστρέψαμε στην εξοχή, δεν αναγνωρίζαμε πλέον τις δικές μας γάτες· τα ρύγχη τους μας φαίνονταν τεράστια. Το πλαίσιο μπορεί να μεταμορφώσει τα μοντέλα που δημιουργούμε για τον κόσμο. Αργότερα, δουλεύοντας με ασθενείς με εγκεφαλικές βλάβες, συνειδητοποίησα ότι τμήματα της πραγματικότητάς τους είχαν εξαφανιστεί ή παραμορφωθεί, αλλά οι ίδιοι δεν το γνώριζαν.
Το βιβλίο του Oliver Sacks The Man Who Mistook His Wife for a Hat παρουσιάζει μια σειρά από “χαρακτήρες” με διαφορετικές διαταραχές. Είναι εξαιρετικά δύσκολο να αποδεχτούμε ότι όσα είμαστε και όσα βιώνουμε προκύπτουν από την αλληλεπίδραση του νευρικού μας συστήματος με το περιβάλλον. Ως ηθοποιός, αυτό με βοήθησε να κατανοήσω καλύτερα τη δουλειά μου: πώς να συνεργάζομαι με τον εγκέφαλό μου για να “ξεγελάω” τον ίδιο μου τον εαυτό.
Ερ. Πιστεύετε ότι η τέχνη μπορεί να εξηγήσει επιστημονικά φαινόμενα καλύτερα από μια κλασική διάλεξη;
Απ. Η τέχνη και η επιστήμη είναι βαθιά συνδεδεμένες. Εδώ στην Ελλάδα ανακαλύπτουμε τη μίμηση — την ικανότητα να μιμούμαστε τον κόσμο, να τον εξιδανικεύουμε. Ανακαλύπτουμε τη χρυσή τομή. Ανακαλύπτουμε ότι οι αισθήσεις μας μάς εξαπατούν. Και όλα αυτά επηρεάζουν την ίδια την αρχιτεκτονική της Ακρόπολης.
Στις γνωσιακές νευροεπιστήμες, η καλλιτεχνική πρακτική είναι, πάνω απ’ όλα, η τέχνη της εξαπάτησης, της μίμησης ή της αμφισβήτησης του τρόπου με τον οποίο σχηματίζονται οι αισθήσεις μας. Ως ηθοποιός, ανακάλυψα ότι η αντίληψη του χρόνου αλλάζει ανάλογα με το επίπεδο χαλάρωσης ή έντασης του σώματος. Για να “γεννηθεί” ένας άλλος εαυτός, χρειάζονται κάποια στοιχεία: μια εξωτερική οπτική γωνία, απουσία κριτικής, και την ενθάρρυνση ενός σκηνοθέτη. Αυτό αντικατοπτρίζει τόσο τη νευροπλαστικότητα του εγκεφάλου όσο και τον τρόπο με τον οποίο το marketing μάς μετακινεί από τάση σε τάση, δημιουργώντας διαρκώς νέες ταυτότητες προς κατανάλωση.
Ερ. Η νευροπλαστικότητα αποτελεί βασικό θεμέλιο του έργου σας. Πώς μπορεί ο θεατής μέσα σε 90 λεπτά θεάτρου να βιώσει στην πράξη τη “μεταβλητότητα” του εγκεφάλου του;
Απ. Οι εμπειρίες που παρουσιάζονται στο Cerebrum έχουν στόχο να μας συνδέσουν συλλογικά με την πραγματικότητα και τις αυτόματες διεργασίες του εγκεφάλου μας, διεργασίες που όλοι μοιραζόμαστε. Παρόλο που μπορεί να είναι αποσταθεροποιητικές, αυτές οι εμπειρίες προκαλούν θαυμασμό, χαρά, διάθεση για κατανόηση και για επαναξιολόγηση των πεποιθήσεών μας. Σταδιακά ξεδιπλώνεται ένα σκηνοθετημένο ταξίδι γύρω από τους φόβους ενός παιδιού για το μέλλον. Στο ταξίδι αυτό συναντάμε τους άλλους, αλλά και ένα ξένο πρόσωπο που τελικά είναι ο ίδιος μας ο εαυτός. Αντιλαμβανόμαστε βήμα-βήμα ότι όποιοι είμαστε και όποια ζωή ζούμε εξαρτάται από το πώς χρησιμοποιούμε αυτό το όργανο — τον εγκέφαλο — και από το πού επιλέγουμε να τον τοποθετήσουμε: τι θα δει, τι θα καταλάβει, και ποια στάση θα αναπτύξουμε απέναντι σε αυτόν τον «ψευδαισθησιακό κόσμο».
Ερ. Πείτε μας με λίγα λόγια, τι θα βιώσει ο θεατής στην παράστασή σας, στο Athens Science Festival.
Απ. Το Cerebrum είναι μια απάντηση σε ένα παιδί 10 ετών που φαντάζεται ότι σε 100 χρόνια δεν θα υπάρχουν πλέον άνθρωποι στη Γη. Για μία ώρα και δέκα λεπτά, με απλό τρόπο και χρησιμοποιώντας οπτικές και ακουστικές ψευδαισθήσεις , αλλά και παρατηρώντας πώς άλλες μορφές ζωής αντιλαμβάνονται τον κόσμο ή ακούγοντας νευρώνες να “μιλούν”— το κοινό εισέρχεται στο κενό ανάμεσα στην πραγματικότητα και την αναπαράσταση που δημιουργεί ο εγκέφαλός του.
Ερ. Ποιο ήταν το πιο απρόσμενο σχόλιο ή αντίδραση που λάβατε από θεατή, μετά από μια παράσταση;
Απ. Λαμβάνουμε πολλά θερμά μηνύματα. Ένα παιδί ήρθε να μου πει ότι θέλει να γίνει φυσικός για να καταλάβει καλύτερα τα άτομα. Η φήμη της παράστασης εξαπλώνεται από στόμα σε στόμα — όχι μόνο σε γαλλόφωνες χώρες αλλά και σε όλη την Ευρώπη, όπως εδώ στην Αθήνα. Είμαι πολύ ευγνώμων στην Ελπινίκη Νίνου που εργάστηκε για να βρεθούμε εδώ, και σε όλη την ομάδα του φεστιβάλ. Ζωγραφίζω πάνω στη σκηνή και, λίγο μετά την περίοδο του Covid, ένα παιδί ανέβηκε στο τέλος της παράστασης και έγραψε το όνομά του πάνω στο σκηνικό. Λίγες ημέρες μετά, η μητέρα του μου έγραψε για να μου πει πόσο πολύ το Cerebrum έγινε σημείο αναφοράς για τον γιο της.
Σημειώνεται ότι με επιστημονικούς συμβούλους τους Yves Rossetti (CNRS–INSERM) και Céline Cappe (CerCo / CNRS), και καλλιτεχνική καθοδήγηση των Olivier Boudon, Joseph Lacrosse και Laurent Wanson, το Cerebrum έχει παρουσιαστεί σε φεστιβάλ επιστήμης και θεάτρου σε όλη την Ευρώπη, κερδίζοντας κοινό και κριτικούς με τη βαθιά του στοχαστικότητα και την ποιητική του δύναμη.
Το Athens Science Festival 2025 διοργανώνεται από τον εκπαιδευτικό οργανισμό «Επιστήμη Επικοινωνία – SciCo» και το British Council σε συνεργασία με πλήθος ακαδημαϊκών, ερευνητικών φορέων και εκπαιδευτικών οργανισμών. Διάθεση εισιτηρίων στην ticketmaster και το δίκτυο των μεταπωλητών της.
