Στεγασμένο σε ιστορική αποθήκη του 1923 στο λιμάνι του Ρότερνταμ, το νέο Μουσείο Μετανάστευσης Fenix μόλις άνοιξε.
Σε μια πόλη διαμορφωμένη από τη συνεχή κίνηση και την επανεφεύρεση, το μουσείο αντανακλά τη ρευστότητα των ταυτοτήτων, των συνόρων και των ιστοριών.
Κάτω από τον γκριζογάλανο ουρανό του Ρότερνταμ, σε μια περιοχή που κάποτε κυριαρχούνταν από το εμπόριο και τη βιομηχανία, μια ήσυχη επανάσταση λαμβάνει χώρα.
Το Μουσείο Μετανάστευσης Fenix, που άνοιξε τις πόρτες του την Τετάρτη 14 Μαΐου, είναι κάτι περισσότερο από ένα μουσείο. Είναι μια υποδομή συναισθήματος όπου η μνήμη και η κίνηση συναντώνται, όπου οι ιστορίες γίνονται χώρος.
Ένα μουσείο αφίξεων, ναι, αλλά και αναχωρήσεων, και όλων όσων βρίσκονται ενδιάμεσα. «Αυτό είναι ένα από τα πολλά έργα μας», λέει ο πρόεδρος του μουσείου Wim Pijbes, κατά τη διάρκεια μιας ψηφιακής ξενάγησης που έκανε λίγες ώρες πριν τα εγκαίνια από την βασίλισσα της Ολλανδίας, για περίπου 20 από τους συμμετέχοντες στο συνέδριο Art For Tomorrow που διοργάνωσε το The Democracy and Culture Foundation στο Μιλάνο. O Pijbes βρίσκεται μέσα σε μέσα σε ένα λεωφορείο στο έργο «Τhe Bus» του Red Grooms.
Δημιουργώντας μία συλλογή για την μετανάστευση
«Είναι ένα λεωφορείο που έκανε τη διαδρομή Μ5 από την George Washington Bridge ως την 31 St & 6 Av περνώντας από όλο το μήκος της 5th. «Κατά τη διάρκεια της διαδρομής, ανεβαίνουν και κατεβαίνουν άνθρωπο εντελώς διαφορετικοί μεταξύ τους καθώς περνάει από τις αρχικές περιοχές του Μανχάταν, δείχνοντας ότι η Νέα Υόρκη είναι ένα χωνευτήρι ανθρώπων από διαφορετικές κοινωνικές και οικονομικές τάξεις. Από διαφορετικούς πολιτισμούς και χώρες», εξηγεί.
«Αλλά και το ίδιο το κτίριο ήταν φυσικά μια μεγάλη πρόκληση. Όμως, μια άλλη πρόκληση ήταν να βρούμε μια συλλογή με θέμα τη μετανάστευση».
Σε αντίθεση με τη θητεία του στο Direction Museum, όπου κληρονόμησε πάνω από ένα εκατομμύριο αντικείμενα, εδώ δεν υπήρχε τίποτα. Καμία συλλογή. Κανένα αρχείο. Μόνο η επιτακτικότητα μιας ιδέας και ο λευκός καμβάς ενός μεταβιομηχανικού κτηρίου.
«Το ζήτημα της μετανάστευσης είναι το πλέον επείγον αυτή τη στιγμή» λέει ο Pijbes. «Οπότε, το ερώτημα ήταν πώς να ξεκινήσουμε. Και το πρώτο πράγμα που αγοράσαμε ήταν ένα έργο του Alfredo Jaar. Ένα πανέμορφο έργο. Και από εκεί ξεκινήσαμε». Πρόκειται για ένα μεγάλης κλίμακας neon έργο, σχεδιασμένο ώστε να αποτυπώνει οπτικά την κίνηση των ανθρώπων μέσα στον χρόνο και πέρα από σύνορα.
Όταν ο ντε Κούνινγκ έφυγε για τη Νέα Υόρκη από μια αποβάθρα του Ρότερνταμ
Στέκεται μπροστά σε έναν μεγάλο πίνακα του ντε Κούνινγκ. Καθόλου τυχαία. Το πρωινό της 18ης Ιουλίου 1926, ο 22χρονος Βίλεμ ντε Κούνινγκ έφυγε βιαστικά από το Ρότερνταμ για τη Νέα Υόρκη, χωρίς να πει αντίο. Ο ντε Κούνινγκ είχε γεννηθεί στην οδό Zaagmolenstraat και από μικρός ονειρευόταν τις Ηνωμένες Πολιτείες.
Ο θείος του, που εργαζόταν στη Holland-America Line, του διηγιόταν ιστορίες και του είχε χαρίσει μια μπάλα αμερικανικού φούτμπολ. Αργότερα, ο ντε Κούνινγκ ανακάλυψε τη τζαζ και το Charleston στα ζωντανά νυχτερινά στέκια του Ρότερνταμ και μαζί με φίλους σχεδίασαν να διασχίσουν τον Ατλαντικό. «Για να γίνουμε πλούσιοι», όπως θα έλεγε αργότερα σε συνεντεύξεις του.
Όπως εκατομμύρια άλλοι, αναχώρησε από μία από τις αποβάθρες του Ρότερνταμ, στο σημείο όπου σήμερα βρίσκεται το Fenix, για να ξεκινήσει μια νέα ζωή. Τα πρώτα του χρόνια στην Αμερική ήταν δύσκολα, όμως μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς η Νέα Υόρκη εξελισσόταν σε παγκόσμιο κέντρο της τέχνης, η Αμερική ήταν πλέον έτοιμη για έναν δικό της καλλιτέχνη. Ο Βίλεμ ντε Κούνινγκ αναγνωρίστηκε ως Αμερικανός Δάσκαλος. Παρά τη διεθνή του φήμη, δεν αποκήρυξε ποτέ τις ρίζες του από το Ρότερνταμ. Σε γράμμα προς τον πατέρα του είχε γράψει: «Και καθώς πηγαίνω για ύπνο, σκέφτομαι την Zaagmolenstraat».
Ένα μέρος από το τείχος του Βερολίνου
Καθώς η συλλογή του νέου μουσείου πλούτιζε, έφτασε ένα ένα μεγάλο κομμάτι του Τείχους του Βερολίνου. «Γιατί η μετανάστευση αφορά επίσης τα σύνορα», εξηγεί Από εκεί, η συλλογή άρχισε να διαμορφώνεται. Σε διάρκεια έξι ή επτά χρόνων -συμπεριλαμβανομένων δύο ετών εντατικής συλλογής στη διάρκεια της πανδημίας- το μουσείο απέκτησε περίπου 400 έργα τέχνης. Περίπου 250 έως 280 θα εκτίθενται κάθε φορά.
Ο διευθυντής ταξίδεψε σε εκθέσεις τέχνης σε όλο τον κόσμο για να βρει τα κατάλληλα έργα. «Έχω πάει σε τρελές art fairs στην Αφρική, στην Ασία και φυσικά και στο Frieze και στο Art Basel κ.ο.κ.» Αλλά η προτεραιότητα δεν ήταν τα διάσημα ονόματα. «Δεν αγοράσαμε με βάση τα ονόματα» επιμένει. «Ναι, έχουμε έργo του Willem de Kooning, του Bill Viola, της Kimsooja κ.α.. Έχουμε πολλούς καλλιτέχνες. Αλλά πάνω απ' όλα, με ενδιέφεραν οι ανερχόμενοι καλλιτέχνες».
Eνας λαβύρινθος από 2.000 βαλίτσες
Για να καλυφθούν οι μεγάλες διαστάσεις του μουσείου, αρκετά έργα παραγγέλθηκαν ειδικά. «Έπρεπε να κάνουμε αναθέσεις», λέει. "Και είμαι χαρούμενος που το ίδρυμά μας είχε τον προϋπολογισμό να το κάνει. Μπορούσαμε να επιλέξουμε κάποιους καλλιτέχνες και να τους αναθέσουμε έργα».
Οι αναθέσεις επιτρέπουν στο μουσείο να λειτουργήσει με ακρίβεια και σκέψη. «Έπρεπε να είναι έτοιμα μέσα σε δύο χρόνια», προσθέτει. Αλλά ίσως το πιο συγκινητικό μέρος της μόνιμης συλλογής είναι η εγκατάσταση με πάνω από 2.000 βαλίτσες, δωρεά από μεμονωμένους μετανάστες και οικογένειες. Αυτές οι βαλίτσες φιλοξενούνται σε αυτό που ο διευθυντής μας περιγράφει ως «έναν λαβύρινθο», έναν τεράστιο χώρο όπου η προσωπική μνήμη αποκτά υλική υπόσταση. «Μπορείς να χαθείς και να βρεις όλων των ειδών προσωπικές ιστορίες του τελευταίου αιώνα. Είναι ένας τεράστιος χώρος».
Fenix το μουσείο που αντιδρά στα γεγονότα
Μία από τις κύριες εναρκτήριες εκθέσεις ονομάζεται «Οικογένεια Μεταναστών» (Family of Migrants), ένα σύγχρονο αντίστοιχο της θρυλικής έκθεσης «The Family of Man» του Edward Steichen το 1955. Εδώ, μερικοί από τους σπουδαιότερους φωτογράφους του κόσμου αφηγούνται την ιστορία της μετανάστευσης σε όλες τις φάσεις της: αναχώρηση, αποχαιρετισμός, αβέβαιη διαδρομή και άφιξη σε νέα χώρα. «Είναι πραγματικά ένα πολύ συγκινητικό στοιχείο. Και αυτή η έκθεση θα αλλάζει με τα χρόνια» λέει ο Pijbes καθώς περιηγείται μέσα στον ανοιχτό χώρο όπου μόνο τα γυμνά δοκάρια ξεχωρίζουν.
Το μουσείο δεν είναι στατικό. Είναι δυναμικό. Οι προσωρινές αίθουσες επιτρέπουν να αντιδρά, ανταποκρίνεται, στα γεγονότα της επικαιρότητας. «Η μετανάστευση συνεχίζεται. Είναι ένα επείγον ζήτημα. Είναι πάντα στις ειδήσεις. Οπότε πρέπει να ανταποκρινόμαστε. Και να αντιμετωπίζουμε τις τρέχουσες εξελίξεις».
Αυτή η δέσμευση επεκτείνεται και στη συνεχή συλλογή. «Συνεχίζουμε να συλλέγουμε. Αγοράζουμε σχεδόν σε εβδομαδιαία ή ημερήσια βάση. Οπότε η συλλογή είναι σπουδαία».
Μεταμορφώνοντας τα σιλό της αποβάθρας
Αλλά το μουσείο είναι επίσης ένας πολιτιστικός και διαλογικός χώρος. «Έχουμε έναν υπέροχο χώρο» λέει. «Ονομάζεται Plane or Square. Είναι 2.000 τετραγωνικά μέτρα». Υπάρχει ήδη ένα αμφιθέατρο, και στο κοντινό μέλλον θα κατασκευαστεί ένα ακόμη μεγαλύτερο σε γειτονικό κτίριο του 1923 που έχει ήδη αγοράσει το ίδρυμα. Παλαιότερα χρησιμοποιούνταν για αποθήκευση ζωοτροφών.
Τώρα θα μετατραπεί σε μία πολιτιστική σιταποθήκη: το Σπίτι του Νταν (Dan's House), με τέσσερις ορόφους και αμφιθέατρο 400 θέσεων. «Το αναλάβαμε το 2013. Οπότε πρέπει να κάνουμε υπομονή μέχρι να ολοκληρωθεί», λέει, καθώς ο Αχιλλέας Τσάλτας, πρόεδρος του Τhe Democracy and Foundation Foundation, σκέφτεται την ιδέα διοργάνωσης ενός Art For Tomorrow στο νέο μουσείο.
Τοrnado, ένα αρχιτεκτονικό ορόσημο στο χάρτη των μουσείων
Βγαίνοντας στον εξώστη και ανεβαίνοντας τις κυκλικές ξύλινες σκάλες του μουσείου Fenix, κοιτάζεις προς τις προβλήτες απ’ όπου εκατομμύρια άνθρωποι ξεκίνησαν κάποτε το ταξίδι τους διασχίζοντας τον ωκεανό. Το ίδιο πλήθος αφίχθη στο Katendrecht και το Ρότερνταμ, αναζητώντας ένα νέο σπίτι. Αυτή η ιστορία ενέπνευσε τον Ma Yansong του αρχιτεκτονικού γραφείου MAD Architects, ο οποίος έγινε ο πρώτος Κινέζος αρχιτέκτονας που σχεδίασε μουσείο στην Ευρώπη.
Δημιούργησε μια φουτουριστική προσθήκη στο αιωνόβιο κτήριο της αποθήκης: τον Tornado, ταυτόχρονα γλυπτό και παρατηρητήριο. Δύο σκάλες ελίσσονται προς τα πάνω, προσφέροντας στον επισκέπτη τη δυνατότητα να επιλέξει τη δική του διαδρομή, οδηγώντας σε ένα πανοραμικό κατάστρωμα πάνω από τη στέγη. Με τη ρευστή, σπειροειδή του μορφή, ο Tornado μοιάζει να βρίσκεται σε κίνηση αντήχηση της μετακίνησης και των ιστοριών των προβλητών από κάτω, όπου οι ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων άλλαξαν πορεία.
Η ανάβαση στον Tornado μοιάζει με την έναρξη ενός ταξιδιού. Πώς θα το
διασχίσεις είναι δική σου επιλογή: η σκάλα έχει δύο εισόδους από την κεντρική
αίθουσα, προσφέροντας πολλαπλές διαδρομές προς την κορυφή. Κατά την ανάβαση,
συναντάς άλλους επισκέπτες και βλέπεις τον εαυτό σου να αντανακλάται σε 297
πάνελ από ανοξείδωτο ατσάλι. Η διαδρομή προς τα πάνω είναι γεμάτη απροσδόκητες
στροφές και μεταβαλλόμενες οπτικές, όπως ακριβώς το ταξίδι ενός μετανάστη, όπως
το περιγράφει ο αρχιτέκτονας Ma Yansong.
Στην κορυφή, σε υποδέχεται μια σαρωτική θέα στους ιστορικούς προβλήτες — ένα διαχρονικό σημείο αναχωρήσεων και αφίξεων. Από εκεί ξεκίνησαν εκατομμύρια άνθρωποι, αναζητώντας μια νέα ζωή. Πλοία μετανάστευσης απέπλεαν από αυτές τις ακτές με προορισμό τις Ηνωμένες Πολιτείες και τον Καναδά. Την ίδια στιγμή, πλήθη ανθρώπων έφταναν στο Ρότερνταμ, διαμορφώνοντας την πόλη όπως τη γνωρίζουμε σήμερα. Παρόλο που ο Tornado έχει έναν φουτουριστικό σχεδιασμό, η βάση του είναι βαθιά ριζωμένη στην εκατοντάχρονη αποθήκη και στην ιστορία της περιοχής.
