Δεν είναι μουσείο για να θαυμάσεις θησαυρούς, αλλά για να θυμηθείς απώλειες. Η UNESCO εγκαινίασε το πρώτο παγκόσμιο Εικονικό Μουσείο Κλεμμένων Πολιτιστικών Αντικειμένων, έναν ψηφιακό λαβύρινθο όπου εκτίθενται όχι τα υπάρχοντα αλλά τα εξαφανισμένα: από το χρυσό περίαπτο της Παλμύρας μέχρι μια κυκλαδική μορφή από τη Νάξο, εννέα ελληνικά αντικείμενα που λείπουν από τον τόπο τους.
Η είσοδος γίνεται με ένα κλικ. Ο επισκέπτης δεν διαβαίνει βαριές μπρούτζινες πόρτες ούτε ανεβαίνει μαρμάρινες κλίμακες· βρίσκεται ξαφνικά σε έναν χώρο χωρίς τοίχους, όπου η συλλογή είναι η ίδια η απουσία.
Η UNESCO παρουσίασε μόλις το Παγκόσμιο Εικονικό Μουσείο Κλεμμένων Πολιτιστικών Αντικειμένων, το πρώτο του είδους του. Σχεδιασμένο από τον βραβευμένο με το Pritzker αρχιτέκτονα Φράνσις Κερέ, το μουσείο ανοίγει σαν φανταστικό παλάτι: ένα αμφιθέατρο προθέσεων, αίθουσες όπου εκτίθενται εξαφανισμένα αριστουργήματα και ένας «θάλαμος επιστροφών», όπου οι αποκαταστάσεις και οι επαναπατρισμοί γιορτάζονται.
Σε αντίθεση με κάθε άλλο μουσείο που επιδιώκει να μεγαλώνει, αυτό έχει φτιαχτεί για να μικραίνει. Κάθε φορά που ένα αντικείμενο επιστρέφει στον τόπο του, η ψηφιακή του σκιά εξαφανίζεται. Ένα μουσείο φαντασμάτων, που όμως δεν αφήνει κανένα φάντασμα να σβήσει στη λήθη.
Ένας παγκόσμιος αστερισμός απουσιών
Στις εικονικές του αίθουσες συναντά κανείς ένα εύρος που ξαφνιάζει. Ένα χρυσό περίαπτο (αντικείμενο που θεωρείται πως έχει μαγικές και αποτροπαϊκές ικανότητες) από την Παλμύρα της Συρίας, απομεινάρι μιας πόλης που ισοπεδώθηκε από πολέμους και τρομοκρατία. Μια τελετουργική μάσκα από τη Ζάμπια, αποκομμένη από τις χορευτικές τελετές της. Ένα μπρούντζινο άγαλμα Αρχάτ από την Κίνα, που κάποτε στεκόταν σε βουδιστικό ναό. Ακόμα και πίνακες ευρωπαϊκής τέχνης, έργα όπως του Άντερς Ζορν, βρίσκουν θέση σε αυτή τη συλλογή απουσιών.
Συνολικά, σχεδόν 250 αντικείμενα από περισσότερες από 45 χώρες έχουν ήδη παρουσιαστεί, ενώ η βάση δεδομένων της INTERPOL, στην οποία στηρίζεται το εγχείρημα, καταγράφει πάνω από 52.000 κλεμμένα έργα τέχνης και αρχαιότητες. Η Ελλάδα, μαζί με άλλες χώρες, κατέθεσε τα δικά της τεκμήρια απώλειας: εννέα αντικείμενα, που αφηγούνται την ιστορία της από την Εποχή του Χαλκού έως την Αρχαϊκή περίοδο.
Τα εννέα φαντάσματα της Ελλάδας
Στην ελληνική πτέρυγα του Εικονικού Μουσείου, ο επισκέπτης συναντά μια μικρή εσωτερική έκθεση, μια τοιχογραφία απουσιών που εκτείνεται από τις πρώιμες Κυκλάδες έως τα ιερά της Θήρας.
Η περιήγηση ξεκινά με ένα λιθόλιθο γυναικείο ειδώλιο του 7ου αιώνα π.Χ., λαξευμένο στο λεγόμενο «Δαιδαλικό» ύφος. Βρέθηκε στον ναό της Αφροδίτης στη Σαντορίνη και εικονίζει μια κουροτρόφο, μια θεά της παιδικής φροντίδας, με γυμνό στήθος και βαριά ζώνη. Λέγεται ότι κρατούσε παιδί στην αγκαλιά, ένα παιδί που σήμερα λείπει, όπως λείπει και η ίδια η μορφή από τον τόπο της. Μια απουσία μέσα στην απουσία.
Από τη Θήρα περνάμε στη Νάξο. Εκεί, ένα μαρμάρινο κυκλαδικό ειδώλιο του 27ου–23ου αιώνα π.Χ. βρέθηκε το 1972 στον τάφο 18 της νεκρόπολης Απλομάτα. Η μορφή, με τα χέρια διπλωμένα κάτω από το στήθος, το κεφάλι με σχήμα λύρας και ίχνη κόκκινης βαφής, ανήκει στον λεγόμενο «τύπο Σπεδού». Τέτοια ειδώλια, άλλοτε σύμβολα γονιμότητας ή φύλακες των νεκρών, λεηλατήθηκαν μαζικά τον 20ό αιώνα. Ακόμη κι αυτό το παράδειγμα προϊόντος νόμιμης ανασκαφής, βρέθηκε τελικά μακριά από το νησί του, παγιδευμένο στην εικονική αιωνιότητα του μουσείου.
Στο ίδιο νησιωτικό τόξο εμφανίζεται μια κολοσσιαία μαρμάρινη κεφαλή γυναίκας, πιθανόν θεά ή θνητή, με χαρακτηριστικά που μαρτυρούν βία και αποκοπή από το σώμα του αγάλματος. Δίπλα της, ένα θραύσμα με κεφαλή κόρης ή σφίγγας, με το αινιγματικό αρχαϊκό μειδίαμα, άλλοτε σύμβολο νεότητας κι άλλοτε φύλακας τάφων.
Η συλλογή περιλαμβάνει και πιο ταπεινά αντικείμενα: ένα μπρούντζινο μινιατούρα τρίποδα, αφιέρωμα σε θεό, που σήμερα στέκει χωρίς ιερό. Και από την προϊστορική Θήρα, ένα διωχάνδριο αγγείο, σκύφος με ραμφόσχημο στόμιο, από τον οικισμό του Ακρωτηρίου, με σπείρες και λευκές πιτσιλιές. Ήταν σκεύος καθημερινής ζωής, προορισμένο για κρασί και φιλοξενία, που διασώθηκε από την ηφαιστειακή τέφρα του 1600 π.Χ., μόνο για να χαθεί ξανά στα σύγχρονα κυκλώματα λαθρανασκαφών.
Μαζί του, κι άλλα αγγεία με ζωγραφιστά μοτίβα από την ίδια πόλη μαρτυρούν έναν κόσμο εμπορίου, κοινωνικότητας και πλούτου που θάφτηκε από τη φύση και λεηλατήθηκε από τον άνθρωπο. Το σύνολο των εννέα αντικειμένων σχηματίζει ένα μνημείο ρήξεων: η θεά χωρίς το παιδί της, το ειδώλιο χωρίς τον τάφο του, το σκεύος χωρίς το νοικοκυριό του. Κάθε ένα αφήνει κενό όχι μόνο στην επιστήμη, αλλά και στη συλλογική μνήμη.
Η πολιτική του αόρατου
Το Εικονικό Μουσείο δεν προσποιείται ότι αντικαθιστά το βάρος του μαρμάρου ή την ψυχρή αφή της πέτρας. Αντιθέτως, δηλώνει ανοιχτά: ο ρόλος του είναι να κάνει το αόρατο ορατό. Ένα αντικείμενο καταγεγραμμένο είναι πιο δύσκολο να πουληθεί· μια ιστορία ειπωμένη είναι πιο δύσκολο να αγνοηθεί.
Η INTERPOL διαθέτει τις βάσεις δεδομένων, η UNESCO την πλατφόρμα, οι χώρες τη βούληση να εκθέσουν τις πληγές τους στον ψηφιακό κόσμο. Η Ελλάδα, με τις εννέα αυτές σκιές, θυμίζει ότι το ζήτημα δεν είναι μόνο τα περίφημα Γλυπτά του Παρθενώνα· είναι ένα ολόκληρο πλέγμα απωλειών που διαπερνά αιώνες και κοινότητες.
Ένα μουσείο που μικραίνει
Καθώς ο επισκέπτης φτάνει στον «θάλαμο επιστροφών», ο τόνος αλλάζει. Εδώ αφηγούνται ιστορίες επαναπατρισμού: ένα απολίθωμα που γύρισε στο Μαρόκο, αντικείμενα που επέστρεψαν μέσω διπλωματίας. Η φιλοσοφία είναι ανατρεπτική: το μουσείο έχει σκοπό να αδειάσει. Να συρρικνωθεί, μέχρι να μην μείνει τίποτα.
Κι αν κάποτε το ειδώλιο της κουροτρόφου ξαναγυρίσει στη Θήρα, το ψηφιακό της αποτύπωμα θα εξαφανιστεί, αφήνοντας το πιο λυτρωτικό κενό: την απουσία της απουσίας.
Η περιήγηση σε αυτό το μουσείο είναι μια διπλή εμπειρία: συναρπαστική ανακάλυψη και οδυνηρή απώλεια. Κάθε κλικ αποκαλύπτει ένα θαύμα της τέχνης και συγχρόνως υπενθυμίζει ότι το ίδιο αυτό θαύμα λείπει από τον κόσμο.
Κι όμως, αυτή η νέα ορατότητα είναι δύναμη. Κάθε τρισδιάστατη αναπαράσταση είναι μια κατηγορία. Κάθε αφήγηση είναι μια υπενθύμιση ότι το παράνομο εμπόριο πολιτιστικών αγαθών δεν είναι έγκλημα χωρίς θύματα. Στερεί τις κοινότητες από μνήμη, την επιστήμη από γνώση, την ανθρωπότητα από συνέχεια.
Στο τέλος, το Εικονικό Μουσείο των Κλεμμένων Πολιτιστικών Αντικειμένων δεν είναι μόνο ψηφιακό. Είναι πολιτικό, νομικό, συναισθηματικό. Ένας περίπατος ανάμεσα σε σκιές που ζητούν να επιστρέψουν στο φως.