Η ακατάτακτη εμπειρία παρακολούθησης της μικρού μήκους ταινίας με το μουσικό σενάριο «Βληχή» του Γιώργου Λάνθιμου, με πρωταγωνίστρια την Εμα Στόουν και τον Νταμιάν Μποννάρ.
Ήχος μηχανής προβολής. Σαν αυτόν που ακούγαμε στα θερινά σινεμά τα παιδικά καλοκαίρια. Πριν προβληθεί στην οθόνη το πρώτο πλάνο από τη «Βληχή» του Γιώργου Λάνθιμου και ακουστεί ο -σχεδόν- συριγμός του φλάουτου, ο θεατής κλειδώνει μέσα του ασυναίσθητα αυτό που θα ακολουθήσει: ακούγοντας απλά τον ήχο μιας μηχανής που μας στέλνει πίσω στον χρόνο στην πρωταρχική επαφή με τον κινηματογράφο, πριν τα dolby stereo και τα βελούδινα καθίσματα. Και κάπως έτσι, μια μεστή αίσθηση οικειότητας εγκαθιδρύεται. Προσοχή, είναι εύθραυστη. Ολα είναι τόσο αναπόδραστα οικεία, ανεξίτηλα στη μνήμη και το μεγάλωμά μας καθώς βλέπεις τη «Βληχή». Και μαζί, όλα είναι τόσο συντριπτικά αναπάντεχα, με το πρόσημο του σοκ και της ταχυπαλμίας που αναπτύσσεται καθώς η ιστορία εξελίσσεται.
Σαν να καθαρίζεις τη σκόνη από μια ασπρόμαυρη φωτογραφία
Βλέπετε, είναι η συγκίνηση, και ένα είδος μνημόσυνου στις γιαγιάδες και στους τόπους που μεγάλωσαν όπως τα ζήσαμε ή όπως μας τα αφηγήθηκαν οι γονείς μας, αυτό που κυριαρχεί καθώς ξεκινά η «Βληχή» (η μικρού μήκους βωβή ταινία του Γιώργου Λάνθιμου που παρουσιάζεται με τη συνοδεία ζωντανής μουσικής και είναι ανάθεση του ΝΕΟΝ και της Λυρικής για το πρότζεκτ «The Artist on the Composer»). Με ασπρόμαυρο φιλμ (γυρίστηκε σε 16 mm φιλμ και προβλήθηκε με 35αρα μηχανή), που δεν περιορίζει την οπτική αφήγηση, αλλά της προσθέτει -θα έλεγες- στοιχεία στίξης. Ναι, στοιχεία στίξης σε μια βωβή ταινία: ο τρόπος που η εικόνα φωτίζει κάθε κόκκο δέρματος, την επιφάνεια του πλαστικού τραπεζομάντηλου στο τραπέζι, του τοπίου. Στην Τήνο, στην άγρια πλευρά της Τήνου, με τον αέρα να την μαστιγώνει, την θάλασσα να μοιάζει μαύρη, παγωμένη, χοντρής ύφανσης σαν το φόρεμα κάλυμμα της Εμα Στόουν. Το χώμα να είναι μια επιδερμίδα, ενώ το σπίτι με τους σαγρέ λευκούς τοίχους φιλοξενεί τις μαυροντυμένες ηλικιωμένες του χωριού σε μια αγρύπνια. Ακόμα και η σκόνη που αιωρείτο στον αέρα ήταν μέρος της εικόνας. Όπως με την παλάμη καθαρίζεις μια παλιά φωτογραφία οικογενειακή, ασπρόμαυρη, σε κάδρο.
Σκληρότητα, κλάμα, βουλιμία: Ολα τα πρόσωπα της Στόουν
Η Εμα Στόουν είναι η νεαρή χήρα, ο άνδρας της Νταμιάν Μποννάρ κείτεται νεκρός στο υπνοδωμάτιο, τυλιγμένος σε ένα λευκό σεντόνι. Μέχρι το σημείο αυτό νιώθεις τη συγκίνηση του βιωμένου και καθόλου ωραιοποιημένου παρελθόντος. Που ενώνει το άγριο τοπίο της υπαίθρου μας με την σφραγίδα της ορθόδοξης πίστης όπως έχει σφραγίσει την εικονογραφία μας και την μνήμη μας, σωματική και συναισθηματική. Σκέφτομαι τις γιαγιάδες που έβαζαν στην άκρη χρήματα για να αγοράσουν τα σάβανα με τα οποία ήθελαν να τiς τυλίξουν όταν πεθάνουν.
Ο φακός του Λάνθιμου εστιάζει στο πρόσωπο της Εμα Στόουν, βλέπεις ακόμα και το χνούδι του προσώπου, τα δόντια που θυμίζουν λευκά βότσαλα, τα μάτια που μοιάζουν με πορσελάνινης κούκλας. Μια γυναίκα σκληρή, κυριαρχική ή κυριαρχημένη. Ωσπου να ξεσπάσει σε κλάματα σχεδόν την ακούς να μουγγρίζει -μα δεν έχει ήχο η ταινία, σωστά- μια ηθοποιός πλήρης, συγκλονιστική, δωρική. Και μετά μπαίνει σε μια βουλιμική κρίση ανερμάτιστη. Η τροφή, ο τρόπος που αντιμετωπίζουμε τον θάνατο, η αγριάδα των νησιών -τρόπων περίκλειστων με μια έννοια- έχουν από τα πρώτα λεπτά δώσει το στίγμα. Και μετά, η Στόουν προχωρά στο υπνοδωμάτιο και μαζί μπαίνουμε στο σύμπαν το κινηματογραφικό του Λάνθιμου, στην αφήγηση που φέρει όλους τους κώδικες του απρόσμενου, του αιρετικού, αυτού κάποιοι αποκαλούν διαστροφικό ή ιερόσυλο. Νεκροφιλία, ένα σφαχτό, τάφοι που ανοίγουν.
Οργασμός ή μια κρίση δαιμονισμού;
Η νεαρή χήρα αυνανίζεται πάνω στο νεκρό σώμα του άνδρα της, κοιτάζοντας κατάματα την εικόνα της Παναγίας στον τοίχο, την φιλάει, η γλώσσα της σέρνεται στην εικόνα. Δεν ξέρεις αν είναι μια κίνηση ερωτικού αποχαιρετισμού ή όψιμης επιβολής. Μια κατάσταση οργασμού που όμως θυμίζει περισσότερο μια γυναίκα δαιμονισμένη, σε φάση έξαρσης, ή τη στιγμή που ο ιερέας με τον σταυρό στο χέρι διατάζει τα δαιμόνια να βγουν έξω. Είπαμε, όλες οι καλά κρυμμένες εικόνες και αφηγήσεις έρχονται στο φως εδώ.
Η οικεία νωχελικότητα γίνεται τώρα μια φουρτούνα με έναν τρόπο που έχει μια συνέχεια και συνέπεια, κάθε βήμα, κάθε σπιθαμή του φιλμ οδηγεί σε αυτή τη κατάσταση οργανικά, συντονισμένα. Μοιάζει λογικό. Αν και ο Γιώργος Λάνθιμος λέει ότι ήταν το ένστικτο αυτό που οδήγησε την δημιουργία του φιλμ, παρόλα αυτά έχει μια δική του ανόθευτη λογική.
Θάνατοι, ανάσταση και ένας χορός πάνω στον τάφο
Η εξέλιξη της ιστορίας είναι ένας αναθηματικός βωμός για τον θάνατο και την ανάσταση. Μετά τον οργασμό-εξορκισμό η Στόουν είναι νεκρή και ο άνδρας ζωντανός. Την θάβει γυμνή, τυλιγμένη πρόχειρα με ένα σεντόνι, κάτω από το βλέμμα μιας πανταχού παρούσας κατσίκας -εξάλλου βληχή σημαίνει το βέλασμα των αρνιών, των κατσικών- και μετά πετάει ένα μαχαίρι στο χώμα και χορεύει πάνω στον τάφο της. Αυτό το καρουζέλ νεκραναστάσεων συνεχίζεται, μέσα στο ασπρόμαυρο τοπίο που θερίζει ο αέρας, με διαρκή περιστατικά όπου η τροφή, η θρησκεία, ο τόπος, πρωταγωνιστούν. Μυστηριακά αλλά και οργανικά.
Σκοτεινή αλλά μεθυστική Βληχή
Ηδη από τη δημοσιογραφική προβολή άρχισε ένα γαϊτανάκι αναφορών στα έργα και τους σκηνοθέτες που επηρέασαν τον Λάνθιμο και είναι παρόντα εδώ. Ναι οπωσδήποτε, Ντράγιερ, Παπατάκης, Κανελλόπουλος, ναι, δεν το κρύβει ούτε ο ίδιος ο Λάνθιμος, είναι γνωστές οι αναφορές και τα «προσκυνήματα» του στους μεγάλους του κινηματογράφου. Όμως το να ψάχνουμε αυτές τις αναφορές έχοντας ήδη δει τη «Βληχή» είναι ίσως ένα πρώτο εργαλείο αντίδρασης μπροστά σε αυτό που αντικρύσαμε στην οθόνη, με τη μουσική ζωντανά επί σκηνής (το μουσικό σενάριο υπογράφει ο Γιώργος Κουμεντάκης) να βαθαίνει το συναίσθημα. Είδαμε τον Λάνθιμο, στην μεγαλύτερή ωριμότητά του, με τα πρώτα πρώτα εργαλεία του κινηματογράφου, σχεδόν χειροποίητα αν και με απόλυτη ακρίβεια, να δημιουργεί ένα νέο είδος, να κάνει μια βαθιά τομή όπου για πρώτη φορά τόσο ήρεμα, τόσο όμορφα, τόσο αρμόνικά, ενώθηκαν τα εικαστικά, η μουσική, ο κινηματογράφος.
Αν η Εμα Στόουν είπε ότι ο Λάνθιμος είναι για αυτήν δώρο, για το διεθνές κοινό είναι δώρο το «Τhe Artist on the Composer» το πρότζεκτ του ΝΕΟΝ και της Λυρικής που έδωσε την ευκαιρία να γεννηθεί η «Βληχή». Μια τομή για την οποία μπορούμε να μιλάμε χωρίς να χρειάζονται εξηγήσεις, πιστοποιητικά, αρχεία. Ο Λάνθιμος χωρίς να πάψει να είναι… ο Λάνθιμος έχει μπει στη διαδικασία της υψηλής Τέχνης και ποιητικής με την ορμή και τα εφόδια του Χόλιγουντ, της αναγνώρισης. Ισως πιο αυθεντικός και πιστός στον εαυτό του από ποτέ.
Είναι αυτό που είπε η Ελίνα Κουντούρη, η διευθύντρια του ΝΕΟΝ και συνεπιμελήτρια του The artist on the composer: «ο Λάνθιμος βρίσκει νόημα στη διάσπαση των καθιερεωμένων, τις προσωπικές ιστορίες, τις μνήμες, τον κύκλο της επιβίωσης, την ανθεκτικότητα της κοινωνίας, τη φύση. Η ατμόσφαιρα της ταινίας είναι σκοτεινή αλλά μεθυστική.»
The Artist on the Composer | Βληχή του Γιώργου Λάνθιμου | Επιμέλεια προγράμματος The Artist on the Composer: Γιώργος Κουμεντάκης (Καλλιτεχνικός Διευθυντής ΕΛΣ) – Ελίνα Κουντούρη (Διευθύντρια ΝΕΟΝ) | Δεύτερη ανάθεση Γιώργος Λάνθιμος: Βληχή | 6, 7, 8 Μαΐου 2022 | Ώρες: 18.00, 20.00, 22.00 | Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος Εθνικής Λυρικής Σκηνής – ΚΠΙΣΝ | Παραγωγή, σενάριο, σκηνοθεσία: Γιώργος Λάνθιμος | Πρωταγωνιστούν: Έμα Στόουν, Νταμιάν Μποννάρ | Μουσική: Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ / Κνουτ Νύστεντ, Τόσιο Χοσοκάβα | Τσίμπαλο: Αγγελίνα Τκάτσεβα | Σενγκ: Γου Γουέι | Διεύθυνση χορωδίας: Αγαθάγγελος Γεωργακάτος | Με τη συμμετοχή του κουαρτέτου «Μαρία Κάλλας» και της Χορωδίας της ΕΡΤ | Σκηνικά: Άννα Γεωργιάδου | Κοστούμια: Άγγελος Μέντης | Χορογραφία: Χρήστος Παπαδόπουλος | Διεύθυνση φωτογραφίας: Θοδωρής Μιχόπουλος | Μοντάζ: Γιώργος Μαυροψαρίδης | Executive producer: Ρεμπέκκα Σκίννερ | Παραγωγός: Ελένη Κοσσυφίδου | Εισιτήρια: 10 ευρώ (το εισιτήριο στηρίζει το έργο της Εθνικής Λυρικής Σκηνής) | Προπώληση: ticketservices.gr, Ταμεία ΕΛΣ – ΚΠΙΣΝ (2130885700, καθημερινά 09.00-21.00)