Η Μονή Δαφνίου, το Παλατάκι, το Ιερό της Αφροδίτης, η ιερά οδός της ελευσινιακής πομπής. Το Χαϊδάρι έχει ζωντανή ιστορία και αποτελεί πολιτιστικό προορισμό εντός Αττικής.
Η Ιερά οδός ήταν κατά την αρχαιότητα ο δρόμος που ένωνε την πόλη των Αθηνών με την Ελευσίνα και το Θριάσιο Πεδίο, στο οποίο μία φορά το χρόνο τελούνταν τα περίφημα Ελευσίνια μυστήρια.
Η Ιερά οδός είχε μήκος 22 χιλιόμετρα, ξεκινώντας από την Ιερά Πύλη στην περιοχή του Κεραμεικού, κοντά στο Δίπυλο. Στο μεγαλύτερο τμήμα της ακολουθούσε την πορεία της σημερινής Ιεράς Οδού, διέσχιζε η περιοχή μεταξύ του Όρους Αιγάλεω και του Ποικίλου Όρους, καταλήγοντας στο Ιερό της Δήμητρας στην Ελευσίνα. Στην αρχαιότητα οποιοσδήποτε δρόμος που ένωνε το άστυ με κάποιο περιφερειακό ιερό, συνήθιζε να αποκαλείται «Ιερά Οδός».
Ο Παυσανίας και το Μνημείο της Πυθιονίκης στο Χαϊδαρι
Το αρχαίο Χαϊδάρι, αναπτύχθηκε κατά μήκος της Ιεράς οδού και ήταν γνωστό κατά τους κλασσικούς και ελληνιστικούς χρόνους ως Έρμος. Μετά τα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ., με την κλεισθένεια μεταρρύθμιση, ο Έρμος αποτέλεσε έναν από τους πιο σημαντικούς δήμους της Ακαμαντίδου φυλής. Η περιοχή του Χαϊδαρίου, με το χαρακτηριστικό Λόφο του Προφήτη Ηλία, ήταν το σημείο αναφοράς για την άφιξη των επισκεπτών, αφού αποτελούσε το δυτικότατο άκρο της περιοχής των Αθηνών και η θέα από το λόφο πρόσφερε στους ταξιδευτές την ευκαιρία να θαυμάσουν τη λαμπρή Αθηναϊκή πολιτεία. Κατά τη διαδρομή της αρχαίας Ιεράς Οδού, ο Παυσανίας κάνει αναφορά στο Μνημείο της Πυθιονίκης, που βρισκόταν στον λόφο του Προφήτη Ηλία στο Χαϊδάρι. Κατά μήκος της Ιεράς Οδού, εκτός από τα επώνυμα μνημεία που αναφέρει ο Παυσανίας, έχουν ανασκαφεί πολυάριθμοι τάφοι, που χρονολογούνται από τον 8ο αιώνα π.Χ. μέχρι και τα ύστερα ρωμαϊκά χρόνια.
Οι λακκοειδείς τάφοι στο Δρομοκαΐτειο
Μάλιστα, στο τμήμα της Ιεράς Οδού απέναντι από την είσοδο του Δρομοκαΐτειου ψυχιατρείου ανασκάφηκε ταφικός περίβολος με επτά λακκοειδείς τάφους. Κοντά στο σημείο έχει ανασκαφεί και δεύτερος μικρότερος ταφικός περίβολος και οι δύο ανάγονται στον 4ο και 3ο αιώνα π.Χ.. Μεταξύ του ταφικού περίβολου και της Ιεράς Οδού αποκαλύφθηκε βάθρο ταφικού μνημείου μεγάλου μεγέθους χτισμένο από κροκαλοπαγείς ορθογώνιους ογκόλιθους.
Στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε και μαρμάρινο χέρι αγάλματος υπερφυσικού μεγέθους, το οποίο κατά πάσα πιθανότητα στεκόταν πάνω στο βάθρο. Επίσης, έχουν αναφερθεί μεμονωμένοι τάφοι εντός του περιβόλου του Δρομοκαΐτειου νοσοκομείου, αλλά και γύρω από αυτόν, που χρονολογούνται στην ίδια εποχή ιστορικά.
Συνεχίζοντας την πορεία προς τα δυτικά επί της Ιεράς Οδού, ο Παυσανίας συνάντησε στα αριστερά του, στη νότια πλευρά της Ιεράς Οδού, το Ιερό του Απόλλωνα στο Δαφνί. Εκεί ήταν μία από τις πιο σημαντικές στάσεις της ελευσινιακής πομπής. Το ιερό αυτό έχει εντοπιστεί στα όρια που καταλαμβάνει σήμερα η βυζαντινή Μονή Δαφνίου.
Λατρευτικό σπήλαιο και το Ιερό του Απόλλωνα
Στην απότομη πλαγιά του Ποικίλου όρους που υψώνεται πίσω από το μοναστήρι του Δαφνιού, έχει εντοπιστεί σημαντικό λατρευτικό σπήλαιο. Το Σπήλαιο του Πανός στο Δαφνί, όπως είναι γνωστό σήμερα, φαίνεται πως αγνοούσαν τόσο ο Παυσανίας όσο και όλοι οι περιηγητές των νεότερων χρόνων.
Αμέσως μετά το Ιερό του Απόλλωνα, ο Παυσανίας αναφέρει το Ιερό της Αφροδίτης, ο οποίος έχει εντοπιστεί στη συνοικία του Δήμου Χαϊδαρίου Αφαία Σκαραμαγκά, βόρεια της Ιεράς Οδού και γύρω στο 1,5 χλμ. δυτικά της μονής Δαφνίου. Ο χώρος έχει ονομαστεί στις μέρες μας από τους κατοίκους «ντουλαπάκια», λόγω των εσοχών για τα αναθήματα στο ανάγλυφο του βράχου.
Το Παλατάκι στο Χαϊδαρι
Το Παλατάκι Χαϊδαρίου, που φιλοδοξεί να αποτελέσει έναν σημαντικό πολιτιστικό πόλο έλξης για τους κατοίκους και τους επισκέπτες της Αθήνας, είναι ένα έργο-κόσμημα που οι περισσότεροι ερευνητές αποδίδουν στον Ερνέστο Τσίλερ, εμπνευστή και διαμορφωτή της νεοκλασικής Αθήνας. Κατασκευάστηκε στα μέσα του 19ου αιώνα και αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της ιστορικής και πολιτιστικής κληρονομιάς του Χαϊδαρίου. Mάλιστα στο γειτονικό νεοκλασσικό κτίριο που λειτουργούσε ως ο ξενώνας της έπαυλης, έχουν βρεθεί μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας τοιχογραφίες του Νικολάου Γύζη με θέμα τις 4 Εποχές.
Η Μονή Δαφνίου στο Χαϊδαρι
Η Μονή Δαφνίου ιδρύθηκε το δεύτερο μισό του 11ου αιώνα, το πιθανότερο γύρω στο 1080. Το μοναστήρι περιβαλλόταν από ισχυρό τείχος και περιλάμβανε το εντυπωσιακό καθολικό, χτισμένο σε σύνθετο οκταγωνικό αρχιτεκτονικό τύπο και διακοσμημένο με εξαιρετικής ποιότητας ψηφιδωτά. Επίσης υπήρχαν εκτεταμένα συγκροτήματα κελιών για τους μοναχούς και διάφορα βοηθητικά κτίρια.
Κατά την Φραγκοκρατία στην μονή Δαφνίου εγκαταστάθηκαν Κιστερκιανοί μοναχοί. Το μοναστήρι παραδόθηκε πάλι στους ορθόδοξους μοναχούς επί Τουρκοκρατίας και εγκαταλείφθηκε μετά το 1830. Το 1990 η Μονή Δαφνίου εγγράφηκε στον Παγκόσμιο Κατάλογο Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO.
Η Μονή Δαφνίου οφείλει την μεγάλη φήμη της σε παγκόσμιο επίπεδο στα λαμπρά ψηφιδωτά που κοσμούν το καθολικό της. Εκφράζουν την αναβίωση του ανθρωποκεντρικού χαρακτήρα της κλασικής τέχνης η οποία χαρακτηρίζει την ψηφιδωτή τέχνη επί Μακεδονικής δυναστείας. Αποδίδονται σε Κωνσταντινουπολίτες τεχνίτες, λόγω της εξαιρετικής τεχνικής στην κατασκευή και της άψογης αισθητικής ποιότητας που τα χαρακτηρίζει.
Το ιερό της Αφροδίτης στην Αφαία Σκαραμαγκά
Κατά μήκος της διαδρομής της αρχαίας Ιεράς Οδού ο Παυσανίας αναφέρει την ύπαρξη ναού της Αφροδίτης. Ο χώρος για τον οποίο μιλά ο Παυσανίας έχει εντοπιστεί με βεβαιότητα λόγω μιας ιδιαιτερότητας που δεν αφήνει το ιερό να περάσει απαρατήρητο.
Πρόκειται για τις πολλαπλές τετράπλευρες κόγχες που έχουν χαραχτεί στο βράχο του λόφου πάνω στον οποίο ακουμπούσε ο ναός και τις οποίες περιγράφει αφηγούμενος την πορεία του από την Αθήνα προς την Ελευσίνα ο περίφημος Γάλλος συγγραφέας Gustave Flaubert. Ο σκοπός των τετράπλευρων εσοχών ήταν η τοποθέτηση αναθημάτων από τους προσκυνητές του ναού.
Λόγω των εσοχών ο χώρος ονομάστηκε από τους σύγχρονους κατοίκους «ντουλαπάκια». Οι πρώτες ανασκαφές στον χώρο έγιναν κατά την δεκαετία του 1890 από τον Καμπούρογλου. Η αρχαιολογική έρευνα του χώρου του ναού ολοκληρώθηκε κατά την δεκαετία του 1930 από τον Ιωάννη Τραυλό.
Ο ναός που αναφέρει ο Παυσανίας αποτελούνταν από μικρό τετράγωνο σηκό με πρόναο. Ήταν κατά πάσα πιθανότητα δωρικού τύπου και διέθετε μαρμάρινη στέγαση, καθώς στις ανασκαφές έχουν βρεθεί τμήματα τριγλύφων από μάρμαρο.
Στο πλαίσιο του περιβόλου του ναού έχουν εντοπιστεί μικρή στοά και άλλα κτίσματα, μεγαλύτερα από το ναό και άγνωστης σήμερα χρήσης. Ανασκάφτηκαν βάθρα με μαρμάρινες αναθηματικές επιγραφές, μικροί βωμοί και πλήθος μικρών αναθημάτων, τα οποία οι πιστοί τοποθετούσαν στις τετράπλευρες κόγχες. Στο κέντρο του χώρου μπροστά από το πρόπυλο ανακαλύφθηκε μεγάλη βάση που εκτιμάται ότι στήριζε κεντρικό βωμό ή λατρευτικό άγαλμα της Αφροδίτης. Στα νότια του ναού έχει αποκαλυφθεί κτιριακό σύμπλεγμα που έχει ταυτιστεί με την οικία των ιερέων αλλά πρέπει να λειτουργούσε και ως ξενώνας για τους οδοιπόρους στην Ιερά Οδό.
«Στόχος μας είναι να μετατρέψουμε το Χαϊδάρι σε ένα νέο και ελκυστικό πολιτιστικό προορισμό που θα λειτουργεί ως πόλος έλξης για τους Αθηναίους αλλά και τους επισκέπτες της πρωτεύουσας. Αξιοποιώντας το πλούσιο αρχαιολογικό και πολιτιστικό απόθεμα του τόπου μας και σε συνδυασμό με το πλήθος ποιοτικών επιλογών εστίασης και αναψυχής που παρέχει η πόλη μας, δημιουργούμε μια ολοκληρωμένη εμπειρία για κάθε επισκέπτη» αναφέρει ο Δήμαρχος Χαϊδαρίου, Βαγγέλης Ντηνιακός.