Σκόνη, ιδρώτας, κομμάτια υλικού που θυμίζει τσιμέντο στάζουν από σώματα που σέρνουν έναν τοίχο καρτερικά, πριν μπουν μέσα σε αυτόν, γίνουν ένα μαζί του, γίνουν πέτρα. Είδαμε το «Sisyphus/Trans/Form» του Δημήτρη Παπαϊωάννου στην έκθεση «Portals» που παρουσιάζει ο ΝΕΟΝ στο Καπνεργοστάσιο.
«Ένα πρόσωπο που βασανίζεται τόσο κοντά στις πέτρες είναι ήδη πέτρα» γράφει ο Αλμπέρ Καμύ. «Βλέπω αυτό τον άνθρωπο να ξαναπηγαίνει, βαδίζοντας βαριά μα σταθερά, προς το ατέλειωτο μαρτύριο. Αυτή η ώρα που είναι σαν μια αναπνοή και ξανάρχεται το ίδιο σίγουρα με τη δυστυχία του, αυτή η ώρα, είναι η ώρα της συνείδησης. Σε κάθε μια απ' τις στιγμές της, από τότε που αφήνει την κορυφή και κατευθύνεται σιγά - σιγά προς τις τρώγλες των θεών, είναι υπέροχος μέσα στη μοίρα του. Είναι πιο δυνατός από το βράχο του.» Ο Αλμπέρ Καμύ γράφει για τον Σίσυφο, τον μυθικό ήρωα που καταδικάστηκε από τον εκδικητικό Δία να σπρώχνει διαρκώς μια τεράστια πέτρα προς την κορυφή του βουνού, μετά να την βλέπει να κατρακυλά και να κατεβαίνει στους πρόποδες για να συνεχίσει το βασανιστήριο. Στο υπόγειο του Καπνεργοστασίου, ο Δημήτρης Παπαϊωάννου εγκιβωτίζει τον δικό του Σίσυφο.
Ο άνδρας που εμφανίζεται σέρνοντας έναν ολόκληρο τοίχο
Ο Σίσυφος είναι ήδη πέτρα -μπαίνοντας στο υπόγειο του πρώην δημόσιου Καπνεργοστασίου, ημισκότεινο καθώς είναι, με τα σώματα των θεατών να γίνονται σκιές που κινούνται στον χώρο σαν μια αμήχανη χορογραφία στα πρώτα λεπτά, πέφτω σχεδόν πάνω σε έναν άνδρα με μαύρο κοστούμι, με τους αγκώνες λυγισμένους, τα χέρια στο ύψος του στομαχιού, Κουβαλάει αραδιασμένες πέτρες με απόλυτη προσοχή, είναι προφανές ότι θα ήταν καταστροφικό αν έπεφτε έστω και μία από αυτές. Σχεδόν ακροπατεί και το σώμα του απαλά σπρώχνει όποιον θεατή βρεθεί στη διαδρομή του. Οσο οι θεατές εξερευνούν το υπόγειο του Καπνεργοστασίου που ο ΝΕΟΝ άνοιξε για πρώτη φορά στο κοινό, μετά από τις απαραίτητες παρεμβάσεις που έκανε στον χώρο, για να στεγάσει το έργο του Δημήτρη Παπαϊωάννου «Sisyphus/ Trans/Form», βλέπω στο βάθος, ένα φως δυνατό με την απόχρωση που έχει το σούρουπο να αναβοσβήνει. Ενας προβολέας εδάφους, με έναν άνδρα καθισμένο στην καρέκλα να τον προετοιμάζει για όσα θα ακολουθήσουν. Είναι ο Δημήτρης Παπαϊωάννου, αυτός που χάραξε μέσα στον χώρο διαδρομές, μαγνήτισε τους τέσσερις ερμηνευτές του, που κοιτώντας τον στα μάτια με αγωνία, καρτερικότητα και σχεδόν με τρυφερότητα τον ακολουθούσαν στον χώρο. Σέρνοντας στην πλάτη τον δικό τους βράχο.
Η στιγμή που κατευθύνεται το κοινό στο βάθος του υπογείου και βλέπει έναν άνδρα να προχωρά αργά προς το φως του προβολέα σέρνοντας έναν τοίχο στην πλάτη του, είναι από αυτές που πραγματικά σου κόβουν την ανάσα. Το απόλυτο ξάφνιασμα, έχει κάτι το αδιανόητο και επώδυνο η εικόνα όταν την πρωτοβλέπεις: το βάρος του τοίχου που νιώθεις σιγά σιγά να βαραίνει τους ώμους σου, όσο τα μάτια ακολουθούν την διαδρομή που καλύπτει το βλέμμα του άνδρα προς αυτό του γαλήνιου και ανέκφραστου δαμαστή του, του Δημήτρη Παπαϊωάννου. «Μπαμπά, κοίτα, το κάνω καλά;» σαν να ζητά εναγωνίως την απάντηση. Οσα ακολούθησαν τα επόμενα περίπου 50 λεπτά μέσα στο υπόγειο του πρώην Καπνεργοστασίου, είχαν την αίσθηση μιας τελετουργίας προαιώνιας. Το σώμα των ερμηνευτών αρχίζει να σκάβει μέσα στον τοίχο, κομμάτια του κορμιού να διεισδύουν σε αυτό που είναι η πηγή του βασανισμού και μαζί μια μήτρα που κάτι περιμένεις να γεννήσει, όσο από την πίσω πλευρά προβάλλουν τα άκρα των άλλων ερμηνευτών. Με τον τοίχο όριο, γεννιούνται νέα σώματα, υβριδικά σώματα σαν αυτά που συνθέτει οι Δημήτρης Παπαϊωάννου. Στάζουν από πάνω τους θραύσματα μόχθου, αγωνίας, πόνου και μαζί μιας ένωσης που μοιάζει με γέννηση.
Ο τοίχος που διαλύεται και ενώνεται με τη σάρκα και τον ιδρώτα
Ιδρώτας και σκόνη στάζουν από τα σώματα στο δάπεδο του υπογείου. Κομμάτια του τοίχου -μοιάζουν με ένα είδος τσιμεντοειδούς υλικού- ξεκολλάνε και πέφτουν κάτω καθώς οι ερμηνευτές σκάβουν τον τοίχο . «Ο Σίσυφος είναι ήδη πέτρα». O έκπτωτος βασιλιάς Σίσυφος, προλετάριος των θεών, ο επαναστάτης, εδώ φοράει μαύρο σκονισμένο κοστούμι με λευκό πουκάμισο (οι πατεράδες, οι παππούδες, οι προπάτορές μας στις οικογενειακές φωτογραφίες στα άλμπουμ ή στο σκρίνιο κάποιας θείας) και είναι ο εργάτης. Μορφή ηρωική και αυτή, που κάθε μέρα δίνει την ίδια μάχη με τα υλικά, με το σώμα να καταπονείται, αλλά σχεδόν ποτέ να λυγίζει, πριν οδηγεί σε μια μορφή μεταμόρφωσης και συμφιλίωσης με την λούπα ζωής που του αναλογεί. Όπως διαβάζουμε στο σημείωμα του ΝΕΟΝ, το έργο αποτελεί έναν φόρο τιμής του Δημήτρη Παπαϊωάννου στον πατέρα του, που ήταν εργάτης. Μπροστά στα μάτια μας, βέβαια, αυτός ο μόχθος, η αγωνία του να μπει στον τοίχο, να τον διαλύσει ή να γίνει έναν με αυτόν, μεταφράζεται στην προσωπική αγωνία κάθε θεατή, στην δική του προσπάθεια να συμφιλιωθεί και να νικήσει τον δικό του «βράχο».
Στο υπόγειο του Καπνεργοστασίου, ο Δημήτρης Παπαϊωάννου, σαν να έκανε έναν τεράστιο δρασκελισμό και να μεταφέρθηκε στην ρίζα (τη μια από τις ρίζες) που αποτελεί για τη δουλειά του η «Πρώτη Υλη» που είχε παρουσιάσει στο γκαράζ του πρώτη εργοστασίου Τσαούσογλου στην Πειραιώς. Μας δείχνει πώς μπορεί να μεγαλουργεί με τα πλέον απλά υλικά. Χωρίς εργαλεία φαντασμαγορίας, με τα ελάχιστα δυνατά μέσα. Βάζοντας αυτή τη φορά το κοινό δίπλα του, να τον ακολουθεί σε κάθε κίνηση, να κοιτάει από απόσταση αναπνοής του ερμηνευτές, απόκτησε ένα ακόμα εργαλείο, ένα μέσο που κάνει την παρακολούθηση του «Σίσυφου/ Trans / Form» μια εμπειρία πρωτόφαντη για το κοινό. Τα πενήντα αυτά τα λεπτά είχαν κάτι το μαγνητικό και μαζί λυτρωτικό. Ο δημιουργός των μεγάλων σκηνών ανά τον κόσμο που φέρνει διαρκή sold out, ανοίγει τα χέρια του προς το κοινό, βλέπουμε τις ανοιχτές παλάμες του, το σταθερό βλέμμα του και τον πίδακα της τέχνης του που μοιάζει να αναδύεται από την Arte Povera.
Τα υλικά του Κουνέλλη και του Παπαϊωάννου
Mετά τη λήξη της παράστασης-περφόρμανς, επέστρεψα στο ισόγειο χώρο του Καπνεργοστασίου που με δωρεά και εργασίες του Οργανισμού Πολιτισμού και Ανάπτυξης ΝΕΟΝ του Δημήτρη Δασκαλόπουλου έχει μεταμορφωθεί ένα σημαντικό μέρος του σε εκθεσιακό χώρο, μπήκα στην πρώτη αίθουσα της έκθεσης Portals. Και ασυναίσθητα κατευθύνθηκα στον τοίχο όπου στέκει το έργο του σπουδαίου Γιάννη Κουνέλλη, του Πειραιώτη που «δραπέτευσε» στην Ιταλία και έγινε ο ιδρυτής του κινήματος της Arte Povera. Kαι έτσι, χωρίς λέξεις, ήταν σαν να ακολούθησα μια γραμμή, που ένωσε τον Κουνέλλη με τον Παπαϊωάννου, μια αρτηρία που ακόμα χτυπά και γεννά όχι θεάματα, αλλά αυτό που έχει σημασία. Τέχνη.
Η έκθεση Portals αποτελεί ένα νησί που αναδύθηκε φέτος στην Αθήνα αλλά και μέσα μας, με μια έκθεση που είναι αδύνατο να μη σε διαπεράσει, να μην την νιώσεις απολύτως προσωπική, να βρεις διαδρομές και διαλόγους. Η διευθύντρια του οργανισμού ΝΕΟΝ και επιμελήτρια του Portals Ελίνα Κουντούρη, χωρίς επιτηδεύσεις, χωρίς ευκολίες, οδήγησε τους θεατές της έκθεσης στην ανάγνωση αυτών των διαλόγων μέσα από το προσωπικό φίλτρο του καθενός μας. Το γεγονός ότι η έκθεση κλείνει με αυτή τη συνεργασία με τον Δημήτρη Παπαϊωάννου μοιάζει με ένα δώρο προς τους τυχερούς που κατόρθωσαν να εξασφαλίσουν θέσεις για τις τέσσερις μεσημεριανές παρουσιάσεις του Σίσυφου. Εμφανίζονται οι Παυλίνα Ανδριοπούλου, Μιχάλης Θεοφάνους, Δημήτρης Παπαϊωάννου, Καλλιόπη Σίμου, Δρόσος Σκώτης, Χρήστο Στρινόπουλος.
Βέβαια η σχέση του ΝΕΟΝ και του Δημήτρη Παπαϊωάννου δεν είναι νέα, πηγαίνει πίσω στο παρελθόν και εξελίσσεται προς τον μέλλον, με τον ήρεμο, ουσιαστικό τρόπο μιας χημείας ξεκάθαρης, μιας στόχευσης που κοιτά προς την ίδια πλευρά. Όπως μου έλεγε ο Δημήτρης Παπαϊωάννου: «Η σύλληψη του non space στον ΝΕΟΝ είναι αξιοθαύμαστη. Είμαι υποστηρικτής του ΝΕΟΝ από την αρχή, είναι αξέχαστη η συνεργασία που είχαμε που πήγαμε σε ένα εργοστάσιο στο Εδιμβούργο με την «Πρώτη Υλη». Χαίρομαι που ξαναβρήκαμε έναν τρόπο να συνεργαστούμε. Εχω ανοιχτή επικοινωνία με την Ελίνα Κουντούρη και είναι τιμή μου που θα είμαι εκεί, στο Portals».
Πρέπει να φανταστούμε τον Σίσυφο ευτυχισμένο
Μετά την εμπειρία αυτή στο Portals, αναζήτησα ξανά την κατακλείδα του για τον Σίσυφο: «Αφήνω τον Σίσυφο στους πρόποδες του βουνού. Πάντα ξαναβρίσκει κανείς το φορτίο του. Ο Σίσυφος όμως, συμβολίζει την ανώτερη πίστη που αρνιέται στους θεούς κι ανυψώνει τους βράχους. Κι εκείνος κρίνει πως όλα είναι καλά. Αυτό το σύμπαν, αδέσποτο στο εξής, δεν του φαίνεται άκαρπο ούτε μάταιο. Ο κάθε κόκκος της πέτρας, η κάθε λάμψη αυτού του γεμάτου νύχτα βουνού πλάθει, μονάχα γι' αυτόν, τη μορφή ενός κόσμου. Ακόμα κι ο ίδιος ο αγώνας προς την κορυφή φτάνει για να γεμίσει μια ανθρώπινη καρδιά. Πρέπει να φανταστούμε τον Σίσυφο ευτυχισμένο». Βγαίνοντας από το Καπνεργοστάσιο έχει πιάσει νεροποντή, στο ραδιόφωνο του ταξί ακούω ότι τα κρούσματα ξεπέρασαν τις 9.000, νέα μέτρα ανακοινώθηκαν, προχωράμε προς κάτι βαθύ πάλι και σκοτεινό, η δική μας λούπα. Σφίγγω το κορδόνι της μάσκας και ασυναίσθητα σκέφτομαι τον τοίχο να τραντάζεται στους ώμους των ερμηνευτών. Είναι λοιπόν αδύνατον να ξεφύγουμε από την σισύφειο μοίρα μας και τις μεταμορφώσεις της;