Ο αρχαίος λόγος τον στοίχειωνε: η τελετουργία, η σιωπή, ο χρόνος που δεν μετριέται αλλά βιώνεται. Ο Ρόμπερτ Γουίλσον είχε την ψυχή τραγωδού. Κι αν ο Αισχύλος έγραψε τη σκηνή του με αίμα, ο Γουίλσον τη σκηνοθέτησε με φως. Η απώλειά του δεν αφορά μόνο το θέατρο. Αφορά τον τρόπο που βλέπουμε.
Στην απαλή, μπλε σιγή ενός καλοκαιρινού πρωινού στο East End, ο Ρόμπερτ Γουίλσον, ο χορογράφος της σιωπής, ο χαρτογράφος του χρόνου, άφησε την τελευταία του πνοή. Κάτω από το μεταβαλλόμενο φως του Λονγκ Άιλαντ. Στα ογδόντα τρία του, ο Τεξανός οραματιστής άφησε πίσω του όχι απλώς ένα θέατρο δικής του κοπής, αλλά έναν ολόκληρο κόσμο: από σκιές επιμελώς τοποθετημένες, από ακίνητα σώματα που γίνονταν δράμα, από όνειρα αιωρούμενα στο κενό.
Η πορεία του ήταν ένα επιμελώς σκηνοθετημένο σύμπαν. Τα πρώτα του έργα τη δεκαετία του '60 -Deafman Glance, The Life and Times of Sigmund Freud- δεν εμφανίστηκαν απλώς στη σκηνή, αλλά τη διέλυσαν προκειμένου να τη συγκροτήσουν ξανά σε κάτι νέο, ευφρόσυνο και εκρηκτικό. Ο χρόνος επιβραδύνθηκε. Η γλώσσα εξαϋλώθηκε. Η κίνηση μετατράπηκε σε γλυπτική. Ο Γουίλσον μάς χάρισε ένα θέατρο που αρνιόταν να υπακούσει, που έμοιαζε περισσότερο με κατάδυση σε καθεδρικό ναό εικόνων παρά με αφήγηση.
Γεννημένος στο Γουάκο του Τέξας το 1941, υπήρξε παιδί που τραύλιζε και που έβλεπε τον κόσμο όχι με λέξεις αλλά με γεωμετρικά σχήματα. Τη σωτηρία του βρήκε μέσα από την καθηγήτρια χορού Byrd Hoffman, που του δίδαξε τον ρυθμό ως γλώσσα και την κίνηση ως εκφορά. Αυτή η αισθητηριακή προσέγγιση -η μορφή πάνω από την εξήγηση- καθόρισε το σύνολο του έργου του. Όταν υιοθέτησε ένα κωφό και μουγκό παιδί, τον Ρέιμοντ Άντριους, ο Γουίλσον δημιούργησε την πρώτη του σκηνική αποκάλυψη βασισμένος στα σχέδια και τις χειρονομίες του παιδιού. Ήταν λιγότερο θέατρο και περισσότερο πράξη ιερής ακρόασης.
Το 1976, μαζί με τον Φίλιπ Γκλας και τη Λουσίντα Τσάιλντς, παρουσίασε το Einstein on the Beach στο Φεστιβάλ της Αβινιόν. Μια πεντάωρη, μη αφηγηματική, σχεδόν άφωνη «αντι-όπερα» κοσμικής επανάληψης. Μια παρτιτούρα αριθμών, κινήσεων, εικόνων και αριών, που επαναλαμβάνονταν σαν μνήμη που αρνείται να ξεχαστεί. Οι θεατές δάκρυσαν, οι κριτικοί διχάστηκαν.
Από τότε, ο Γουίλσον έγινε ο άγιος των αδύνατων. Σκηνοθέτησε τη Μαντάμα Μπατερφλάι, την Τουραντό, την Τραβιάτα ως εικαστικές σιωπές. Πλημμύρισε σκηνές με γαλάζιο φως, σκάλισε κινήσεις έξω από τον χρόνο. Συνεργάστηκε με τον Τομ Γουέιτς, τον Λου Ριντ, την Ιζαμπέλ Ιπέρ, τη Μαρίνα Αμπράμοβιτς. Δημιούργησε βιντεοπορτρέτα του Μπραντ Πιτ, της Lady Gaga, ακόμη και μιας κουκουβάγιας, με κάθε βλέμμα να διαρκεί είκοσι λεπτά. Την είδαμε από τη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση στα Πλάσματα στο Πεδίον του Άρεως αυτό το καλοκαίρι, πλάι στο άγαλμα της θεάς Αθηνάς. Το όριο ανάμεσα στο ζωντανό και στο σκηνικό είχε ήδη εξαφανιστεί.
Η σχέση του με την Ελλάδα δεν ήταν τυπική. Ήταν υπαρξιακή. Ο αρχαίος τραγικός λόγος -η ένταση του Αισχύλου, η σιωπή του Ευριπίδη- τον διαπέρασε βαθιά. Σκηνοθέτησε ελληνικές τραγωδίες με δέος και αφαίρεση: Προμηθέας Δεσμώτης, Ηλέκτρα, Οιδίπους Τύραννος πέρασαν μέσα από το φως και την ακίνητη ενέργεια του βλέμματός του. Συνεργάστηκε με Έλληνες ερμηνευτές και σκηνογράφους, ενώ στο Watermill φιλοξένησε νέους καλλιτέχνες από την Αθήνα και τα νησιά.
Για τον ίδιο, η Ελλάδα ήταν όχι απλώς πατρίδα του θεάτρου, αλλά πατρίδα του ρυθμού. «Η ελληνική τραγωδία είναι αρχιτεκτονική συνείδησης. Δεν αφορά τη δράση, αλλά την ένταση του πνεύματος. Δεν την αγγίζεις με ερμηνεία· την πλησιάζεις με σιωπή», έλεγε.
Οι κριτικοί τον λάτρεψαν και τον φοβήθηκαν. Τον κατηγόρησαν για υπερβολική ομορφιά, για αφαίρεση χωρίς συγκίνηση. Για ιδιοποίηση μη δυτικών πολιτισμών, όπως στην I La Galigo. Για αναπαραστάσεις που φλέρταραν με την πρόκληση. Ο Γουίλσον δεν απαντούσε· απλώς έστηνε ένα νέο φως. «Το φως είναι ο συγγραφέας του έργου. Πριν ακούσεις λέξεις, βλέπεις το φως. Το φως δεν περιγράφει είναι το ίδιο η αφήγηση», έλεγε στους New York Times.
Το 1992 ίδρυσε το Watermill Center, έναν αναγεννησιακό αχυρώνα μεταμορφωμένο σε ναό. Εκεί, κάτω από γυάλινες προθήκες και γαλήνιους ουρανούς, μαζεύονταν καλλιτέχνες από κάθε γωνιά. Ήρθαν για να ξεμάθουν. Για να δουν πώς ένας διάδρομος μπορεί να γίνει σκηνή, πώς μια ανάσα μπορεί να είναι κορύφωση. Το Watermill ήταν το συνολικό έργο τέχνης του, εκεί όπου η πράξη της δημιουργίας ήταν ταυτόχρονα τρόπος ύπαρξης.
Πήρε βραβεία: Gish Prize, Europe Theatre Prize, Golden Lion. Δεν τα σχολίαζε. Προτιμούσε μια δέσμη λευκού φωτός σε μια μαύρη σκηνή. Ή μια καρέκλα που περιστρεφόταν αργά υπό τον ήχο του Άρβο Περτ. Αυτή ήταν η παρακαταθήκη του.
Να βλέπεις έργο του Ρόμπερτ Γουίλσον ήταν σαν να αλλάζει θερμοκρασία ο χρόνος.
«Όταν επιβραδύνεις κάτι, βλέπεις τα πράγματα που δεν ήξερες πως υπήρχαν. Ο χρόνος δεν είναι μια γραμμή, είναι μια θάλασσα όπου κολυμπάς χωρίς πυξίδα», παρατηρούσε.
Δεν παρακολουθούσες αφήγηση. Βυθιζόσουν σε κλίμα. Το φως γινόταν πρόσωπο. Ο ήχος, απουσία. Έβγαινες από την αίθουσα σαν από όνειρο, αναρωτώμενος αν είδες θέατρο ή το ονειρεύτηκες.
Μας έμαθε πως το θέατρο δεν είναι απαραίτητα ιστορία. Ότι δεν είναι καθρέφτης της ζωής, αλλά καμβάς όπου η σιωπή μπορεί να ουρλιάζει και η ακινησία να ματώνει. Δεν ζητούσε να τον καταλάβουμε. Ζητούσε να τον δούμε.
Τώρα, ο άνθρωπος που έκανε τον χρόνο ποίηση χάθηκε μέσα στο ίδιο του το mise-en-scène. Όμως, κάπου, ένα φως πέφτει ακόμη σε μια άδεια καρέκλα. Κι εμείς, κρατώντας την ανάσα μας, συνεχίζουμε να κοιτάζουμε. Ρόμπερτ Γουίλσον, σε ευχαριστούμε που μας έμαθες να βλέπουμε.