Τα έργα του Φώτη Κόντογλου διαποτίστηκαν αμετάβλητα από τον άγριο ξεριζωμό του από τη Μικρά Ασία το 1922, την αγάπη για την βυζαντινή και ελληνική παράδοση, τη δυσπιστία προς τη Δύση. Τα έργα του συνομιλούν με αυτά των μαθητών του στο Μουσείο Γουλανδρή.
Βιζυηνού 16, περιοχή Κυπριάδου στα Πατήσια, δεκαετία ‘30. Στο σπίτι του Φώτη Κόντογλου μαζεύονται ο Τσαρούχης, ο Εγγονόπουλος, ο Μόραλης, ο Νικολάου, ο Φρίσλαντερ, ψαλτάδες και μεταλαμβάνουν την τέχνη του κορυφαίου της γενιάς του ’30, μαθητεύουν κοντά σε αυτόν που γύρισε την πλάτη στην δυτική Τέχνη για χάρη της βυζαντινής και της τέχνης του λαού. «Το σπίτι του Κόντογλου ήταν ένας φάρος σε φουρτουνιασμένη θάλασσα, μια κιβωτός σε μαινόμενο κατακλυσμό, στα άχαρα χρόνια που προηγήθηκαν του τελευταίου πολέμου» έγραφε για εκείνες τις επισκέψεις του Μεσοπολέμου ο Νίκος Εγγονόπουλος.
Αυτός ο φάρος σε φουρτουνιασμένη θάλασσα, εδώ και λίγους μήνες και μόνο μέχρι τις 12 Δεκεμβρίου, εκπέμπει φως μέσα από το πρώτο υπόγειο του Μουσείου Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή στο Παγκράτι. Δεν είναι μόνο η τέχνη του Κόντογλου που την καθόρισε ο ξεριζωμός από το Αϊβαλί το 1922 σε ηλικία 27 ετών, αλλά και των μαθητών του αυτή που κυριαρχεί στην έκθεση «Ο Φώτης Κόντογλου και η επιρροή του στους νέωτερους».
Από το ευλογημένο μαντρί στην αμαρτωλή Βαβυλωνία
Σαν χρωματιστός μαρκαδόρος που υπογραμμίζει ένα κείμενο, ο τίτλος φωτίζεται ήδη από την είσοδο στην έκθεση με την ασπρόμαυρη φωτογραφία που καλύπτει μέρος του τοίχου: Ο Φώτης Κόντογλου με τον Γιάννη Τσαρούχη φορώντας ρούχα μοναχών στη Μονή Βαρλαάμ στα Μεταίωρα το 1932. Μπροστά στα πόδια τους, ακουμπισμένη στο χώμα, αντίγραφο τοιχογραφίας που δημιούργησε ο Γιάννης Τσαρούχης.
Η έκθεση χωρίζεται στις ενότητες: οι πρώτοι μαθητές, μύθοι και ήρωες, προσωπογραφίες, τοπογραφίες, ο ξεριζωμός, ιστορήσεις ναών, εικονογραφία. Παρουσιάζονται 135 έργα του Κόντογλου και των μαθητών του, μεταξύ των οποίων 24 ζώντες με τον γηραιότερο να έχει γεννηθεί το 1936 και τον νεότερο το 1987. Περιδιαβαίνοντας την έκθεση είναι προφανής από τα πρώτα βήματα ο τρόπος που έχει εμβαπτίσει τα έργα του Κόντογλου η ψυχολογία του ξεριζωμένου, ο πόνος και η ελπίδα της επιστροφής, ώρες-ώρες η απόγνωση αλλά και η πάντα ζωντανή πίστη. «Από το ευλογημένο μαντρί στην αμαρτωλή Βαβυλωνία» έλεγε όπου Βαβυλωνία η Ελλάδα. Δεν ήταν η πρώτη φορά που βρέθηκε εδώ. Είχε έρθει το 1913 για σπουδές στην ΑΣΚΤ. Τις εγκατέλειψε όμως για να ταξιδέψει στην Ευρώπη και να ζήσει στο Παρίσι για έναν χρόνο.
Οι νεοφανείς ιδέες της αδιαφανούς Δύσης
Ο λόγος που αποκήρυξε την δυτική Τέχνη, δεν οφείλεται λοιπόν στον εγκλεισμό του στα Βαλκάνια, στην περιορισμένη γνώση του και ορατότητα στην Τέχνη. Κάθε άλλο. Ηταν η εποχή που οι επιρροές του Παρισιού ήταν μεγάλες στον Παρθένη, τον Μαλέα και άλλους, η σχολή του Μονάχου είχε πέσει σε παρακμή. «Ο Κόντογλου, υπερβαίνοντας αυτές τις νεοφανείς ιδέες της αδιαφανούς Δύσης όπως έλεγε, αντιπαρέθετε τη διαφάνεια της πάτριας καταγωγής του, διατρανώνοντάς την ανάγκη εμμονής στην ελληνοπρεπή παράδοση σε αδιάσπαστή ενότητα με το ορθόδοξο δόγμα, συνιστώντας μάλιστα στους νέους να γνωρίσουν τις πηγές προτού στραφούν στην αναζήτηση νέων καλλιτεχνών ιδιομορφιών», σημειώνει στον κατάλογο της έκθεσης ο Κυριάκος Κουτσομάλλης, επιμελητής της έκθεσης και γενικός διευθυντής του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή.
Μέγας γνώστης των τεχνικών της νωπογραφίας, της αυγοτέμπερας, του κερόνεφτου, γνώστης της βυζαντινής τέχνης, λειτουργεί ως σχολείο για τους νέους δημιουργούς. «Πήγα κοντά στον Κόντογλου, νέος ενθουσιώδης, να βαφτιστώ στα νάματα της Ρωμαίικης παράδοσης, από την οποία κινδύνευα λόγω κακών συναναστροφών να απομακρυνθώ για καλά», έλεγε ο Νίκος Εγγονόπουλος.
Πούλησε το σπίτι του για ένα σακί αλεύρι και λάδι
Σιγά σιγά όμως και αυτοί οι μαθητές αρχίζουν να στρέφονται στους δικούς τους τρόπους, με περνούν πέρα από τις γραμμές της βυζαντινής ζωγραφικής. Η Κατοχή βρίσκει τον Κόντογλου σε δεινή θέση, να έχει πουλήσει το σπίτι του για ένα σακί αλεύρι και λίγο λάδι, να ζει με την οικογένειά του (την σύζυγο Μαρία, την κόρη Δέσπω σε ένα γκαράζ και να διώκεται από αριστερούς συναδέλφους του επειδή δημοσίευσε ένα άρθρο στη φασιστική εφημερίδα Κουαβρίδιο.
Ανάμεσα στις αγιογραφίες του, την αποτύπωση ηρώων του 1821, φιλοσόφων της αρχαιότητας, πορτρέτων φίλων του, μοναχών, ακόμα και του Κουταλιανού, της συζύγου του Μαρίας Κόντογλου, του Παπαδιαμάντη, προβάλει ξαφνικά γυμνή, με ερωτικό μειδίαμα και κοσμήματα η «ωραία Κλεοπάτρα της Αιγύπτου». Στην αίθουσα, τοποθετημένα με περισσή επιμέλεια έργα των μαθητών του που συνομιλούν με το παρακείμενο έργο του Κόντογλου, μια συγκινητική κατάθεση Τέχνης και ομοψυχίας.
Τουλάχιστον 45 λεπτά χρειάζονται για μια περιήγηση στην έκθεση, για να σταθείς στα έργα -πολύ περισσότερος χρόνος αν σταθείς να ενώσεις τις τελείες, τις γραμμές μεταξύ των έργων του δάσκαλου και φίλου με αυτά των σπουδαίων μαθητών του. Μετά την επίσκεψη, αξίζει πολύ να ανατρέξει κανείς στο αυτοβιογραφικό(!) του σημείωμα, που βρίσκεται στον κατάλογο της έκθεσης.
Ο Κόντογλου παίρνει τα μέσα από τους Ελληνες
«Ο,τι έκανε ο Σολωμός από το δημοτικό τραγούδι θέλει να κάνει κι ο Κόντογλου από τη λαϊκή και τη βυζαντινή τέχνη. […] Ο Κόντογλου παίρνει τα μέσα από τους Ελληνες που ζωγραφίσανε πριν από αυτόν για να κάνει σημερινή τέχνη, γιατί τα μέσα είναι μόνιμα για κάθε λαό αφού είναι μόνιμοι στις μεγάλες γραμμές οι τρόποι που εκδηλώνεται μια φυλή». Και παρακάτω «Ο τεχνίτης που θέλει σώνει και καλά να σταθεί ξεκρέμαστος πάει φούντο. Ο μπούσουλας είναι ο λαός κι ο βοριάς είναι εκεί που δείχνει η βελόνα του. Απάνω εκεί πρέπει να ρεγουλάρει τη ρότα του κι ο τεχνίτης, αν θέλει να είναι αληθινός για τη ράτσα του και το ούλον του κόσμου».
Στην έκθεση συμμετέχουν με έργα τους οι καλλιτέχνες Ιωάννης Βαμπούλης, Πέτρος Βαμπούλης, Σπύρος Βασιλείου, Φώτης Βάρθης, Νίκος Βέλμος, Κωνσταντίνος Γεωργακόπουλος, Γεώργιος Γλιάτας, Στέφανος Δασκαλάκης, Διαμαντής Διαμαντόπουλος, Νίκος Εγγονόπουλος, Μάρκος Καμπάνης, Ανδρέας Κοντέλλης, Φώτης Κόντογλου, Γεώργιος Κόρδης, Ράλλης Κοψίδης, Αλέκος Κυραρίνης, Αλέκος Λεβίδης, Κλέαρχος Λουκόπουλος, Νεκτάριος Μαμάης, Τάσος Μαντζαβίνος, Ιωάννης Μητράκας, Γιάννης Μόραλης, Νίκος Μόσχος, Εμμανουήλ Μπιτσάκης, Χρήστος Μποκόρος, Γιάννης Παπαδέλης, Σπύρος Παπαλουκάς, Κωνσταντίνος Παπαμιχαλόπουλος, Κώστας Παπανικολάου, Σπύρος Παπανικολάου, Γιώργος Ρόρρης, Εδουάρδος Σακαγιάν, Παύλος Σάμιος, π. Σταμάτης Σκλήρης, Σωτήρης Σόρογκας, Γιάννης Τσαρούχης, Στέλιος Φαϊτάκης, Φίκος, Νικόλαος Χούτος, Γιώργος Χοχλιδάκης και Klaus Vrieslander.
InfoΊδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, Αθήνα
Οδός Ερατοσθένους 13, Αθήνα 116 35, T. 210 72 52 895, F. 210 72 35 467, www.goulandris.gr