Στην καρδιά της Τριενάλε στο Μιλάνο, ένα τεράστιας δυναμικής πάνελ στο συνέδριο Art for Tomorrow μίλησε για την κοινωνική αποστολή της αρχιτεκτονικής. Ο Norman Foster, ο Stefano Boeri και η Σεΐχα Al Mayassa bint Hamad bin Khalifa Al Thani μίλησαν για προσφυγικές κατοικίες, πολιτιστικά οράματα, τη σιωπηλή βία της αστικής ανάπτυξης.
Συνέβη στο Μιλάνο, στην Τριενάλε, ανήμερα των εγκαινίων της, ένα γεγονός που δεν είχε την στερεοτυπική μορφή μιας γιορτής τέχνης και αρχιτεκτονικής, αλλά είναι μια κατά μέτωπο αντιπαράθεση με τη δύναμη που σήμερα διαβρώνει τα πάντα: την ανισότητα.
Κι ενώ στις αίθουσες της Τριενάλε ξεδιπλώνονταν διαγράμματα, στατιστικά και ουτοπικές μακέτες, στην αίθουσα συνεδρίων εξελισσόταν μια άλλη αρχιτεκτονική—απρόβλεπτη, πολιτική, βαθιά ανθρώπινη.
Το φόρουμ Art for Tomorrow -που φέτος γιορτάζει τα δέκα χρόνια του και τα γιόρτασε με μια τούρτα σχεδιασμένη από τον Φίλιπ Σταρκ- έφερε μαζί τρεις σπουδαίες μορφές: τον αρχιτέκτονα Norman Foster, τον επιμελητή της φετινής Τριενάλε Stefano Boeri, και τη Σεΐχα Al Mayassa bint Hamad bin Khalifa Al Thani από το Κατάρ—μια προσωπικότητα που έχει διαμορφώσει, αθόρυβα αλλά αποφασιστικά, την πολιτιστική πολιτική του αραβικού κόσμου με απεύθυνση στο διεθνές κοινό
«Πώς μπορούμε να φανταστούμε το αύριο όταν είμαστε τυραννισμένοι από το σήμερα;» ήταν το κυρίαρχο ερώτημα.
Ο Boeri ξεκίνησε από το παρελθόν. Όχι για να το εξιδανικεύσει, αλλά για να επιτεθεί στο παρόν. «Η ανισότητα είναι το κλειδί για να αποκωδικοποιήσουμε την εποχή μας», είπε. «Η πόλη είναι όμορφη, αλλά και βίαιη». Κι όντως: το Μιλάνο, πόλη των design weeks και των ουρανοξυστών, έχει δει τις τιμές των ακινήτων να εκτινάσσονται κατά 49% μέσα σε δέκα χρόνια. Η ίδια η Τριενάλε που φιλοξενεί την έκθεση περί ανισοτήτων βρίσκεται στην καρδιά αυτής της αντίφασης.
Ο συντονιστής Scott Reyburn (δημοσιογράφος των New York Times και του Art Newspaper) επέμεινε: «Δεν είμαστε κι εμείς μέρος του προβλήματος; Τα φεστιβάλ, οι εκθέσεις, το διεθνές κοινό;» Ο Boeri δεν προσπάθησε να το αρνηθεί. «Ναι. Είμαστε μέρος του προβλήματος. Γι’ αυτό και εξάγουμε την έκθεση στην περιφέρεια της πόλης. Δεν είναι λύση, είναι μια αρχή.»
Ο Βoeri αποφάσισε να μιλήσει με ένα παράδειγμα: «Το Bosco Verticale, το κάθετο δάσος στο Μιλάνο, είναι σήμερα μια κατοικία για πλούσιους. Όμως ο λόγος είναι απλός: το κόστος κατασκευής και έρευνας στην αρχή ήταν εξαιρετικά υψηλό. Από τότε όμως κάνουμε ό,τι μπορούμε για να αποδείξουμε ότι αυτή η τεχνολογία μπορεί να επαναληφθεί και να γίνει προσιτή για όλους. Τέτοιου τύπου κάθετα δάση έχουμε ήδη υλοποιήσει στην Ολλανδία, στην Κίνα... Και αυτή είναι πάνω κάτω η ίδια λογική έρευνας που έχουμε ακολουθήσει και με τον Norman.»
Ο Foster, ο σταρ αρχιτέκτονας που έχει αλλάξει τον ορίζοντα πολλών μεγαλουπόλεων με τους ουρανοξύστες τους, μίλησε για… αποχέτευση. Για νερό. Για ανθρώπινη αξιοπρέπεια στις παραγκουπόλεις της Ινδίας. «Δεν είναι κοινότητες απόγνωσης. Είναι κοινότητες ελπίδας», τόνισε. Περιέγραψε ένα έργο στην Odisha, όπου με ελάχιστες παρεμβάσεις -ανακύκλωση, δημόσιοι χώροι, καθαρό νερό- οι ζωές άλλαξαν. «Η αρχιτεκτονική δεν είναι η εικόνα ενός κτιρίου. Είναι η ποιότητα της ζωής.»
Αναφέρθηκε και στις προσφυγικές κατοικίες—προκατασκευασμένα σπίτια με κουζίνα, μπάνιο, βεράντα, για μόλις 13.000 ευρώ. «Κανείς δεν πέθανε από ραδιενεργά απόβλητα», είπε. «Αλλά 10 εκατομμύρια πεθαίνουν κάθε χρόνο από την ατμοσφαιρική ρύπανση. Δεν είναι θέμα συναισθήματος—είναι θέμα δεδομένων.»
Και τότε το ύφος άλλαξε. Όχι ο τόνος -η θερμοκρασία. Η Σεΐχα Al Mayassa μίλησε όχι με τεχνικά επιχειρήματα αλλά με μακροχρόνιο όραμα. «Ο πολιτισμός δεν είναι πολυτέλεια. Είναι ανάγκη», είπε. «Μόνο όταν χρησιμοποιείται ως εργαλείο ήπιας ισχύος, γίνεται επικίνδυνος.»
Το Κατάρ, όπως εξήγησε, ακολουθεί μια διαφορετική στρατηγική: όχι για να επιδείξει πλούτο, αλλά για να δώσει φωνή. Καλλιτέχνες, σχεδιαστές, μουσικοί, αρχιτέκτονες—το Κατάρ επενδύει στην αφήγηση, όχι στο εντυπωσιακό περίβλημα. Το Future Museum που κατασκευάζεται στο Art Mill Museum (θα λειτουργήσει το 2030) από τον αρχιτέκτονα Alejandro Aravena θα στεγαστεί όχι σε κάποιο φαραωνικό συγκρότημα, αλλά σε έναν παλιό φούρνο, που διασώθηκε και μεταμορφώνεται. «Θα μπορούσαμε να χτίσουμε από το μηδέν στην έρημο. Αλλά επιλέξαμε να επαναχρησιμοποιήσουμε. Αυτό είναι μεταμόρφωση.»
Της θέσαμε το ερώτημα αν υπήρξε ποτέ κάποιο πρότζεκτ που επέβλεπε, το οποίο εξέπληξε ακόμα και την ίδια με τα αποτελέσματά του. «Η δουλειά μου είναι σαν εργαστήριο ιδεών. Ανακαλύπτεις καθημερινά πως δεν ξέρεις τίποτα» ξεκίνησε να λέει.
«Όταν φτιάχναμε το κτίριο του Jean Nouvel, δέχτηκα σφοδρή κριτική. Πρώτον, για την καθυστέρηση —μας πήρε 10 χρόνια. Δεύτερον, γιατί κυκλοφόρησε η φήμη πως κατεδαφίσαμε το παλιό παλάτι. Ήταν ψέμα. Αλλά με τις σκαλωσιές κανείς δεν ήξερε τι γινόταν μέσα.
Τότε πήρα μια απόφαση. Να ανοίξουμε το μουσείο πριν ολοκληρωθεί. Να αφήσουμε τον κόσμο να μπει μέσα, να δει το έργο εν εξελίξει. Όλοι μου είπαν “μην το κάνεις, θα νομίσουν ότι απέτυχες”.
Τελικά, ήταν η καλύτερη απόφαση. Γιατί όταν άνοιξε το μουσείο, οι επισκέπτες ένιωθαν ότι τους ανήκει. Το είχαν δει να γεννιέται.»
Η αίθουσα σώπασε. Γιατί αυτό δεν ήταν success story. Ήταν μια ηθική πράξη διαφάνειας. Ένα μάθημα για όσους θέλουν να χτίζουν όχι μόνο τοίχους, αλλά και εμπιστοσύνη.
H συζήτηση είχε και μια ιδιαίτερη αναφορά στο Λονδίνο. Ο συντονιστής Scott Reyburn μίλησε για το Λονδίνο. Για μια συνοικία που γκρεμίστηκε για να χτιστούν διαμερίσματα των 500.000 λιρών, που υπόσχονταν «κοινότητα» αλλά κατεδάφισαν το παλιό πολιτιστικό κέντρο. «Δεν είναι μόνο στο Λονδίνο», είπε. «Συμβαίνει παντού.»
Ο Boeri πρότεινε τη Βιέννη, όπου το 43% των κατοικιών είναι δημόσιες. Ο Foster ανέφερε τη Σιγκαπούρη. Η Σεΐχα Al Mayassa περιέγραψε σειρά επαναχρήσεων: πυροσβεστικοί σταθμοί έγιναν residencies, υπουργεία έγιναν ξενοδοχεία με 600 τεχνίτες και designers από την περιοχή.
Το μέλλον δεν ήρθε με μακέτες. Ήρθε με ιστορίες. Ήρθε με θάρρος. Και ήρθε —όχι από κάποιο βραβευμένο αρχιτεκτονικό σχέδιο— αλλά από ένα κτίριο ντυμένο με σκαλωσιές, που κάποτε χλευάστηκε ως αποτυχημένο και σήμερα ανήκει στους ανθρώπους που το είδαν να γεννιέται.
Ήδη η πρώτη μέρα του Αrt for Tomorrow που ολοκληρώνεται στις 14 Μαίου, γέννησε σκέψεις και διέλυσε κάποιες από τις κυρίαρχες ψευδαισθήσεις.