Στην άκρη του Λονδίνου, εκεί όπου κάποτε υπήρχε ένας βάλτος που ανασχεδιάστηκε για τo όνειρo των Ολυμπιακών Αγώνων του 2012, κάτι μεγαλειώδες ετοιμάζεται να συμβεί. Σε ακριβώς έναν μήνα, το περίφημο Μουσείο Victoria and Albert θα ανοίξει τις πόρτες του πιο ριζοσπαστικού παραρτήματός του, του V&A East Storehouse.
Πρόκειται, θεωρητικά, για μία αποθήκη. Στην πραγματικότητα, είναι κάτι πολύ πιο φιλόδοξο και αλλόκοτο: μια προσπάθεια επανασχεδίασης των ίδιων των μηχανισμών μέσω των οποίων διατηρείται, προσφέρεται και αφηγείται ο πολιτισμός.
Με περισσότερα από 16.000 τετραγωνικά μέτρα στον Ολυμπιακό Πάρκο της Βασίλισσας Ελισάβετ -μεγαλύτερο από 30 γήπεδα μπάσκετ-, σε επτά διαφορετικά επίπεδα, το Storehouse είναι ταυτόχρονα μια αποθήκη και μια σκηνή, ένα παρασκήνιο που μετατρέπεται σε δημόσια θεατρική εμπειρία.
Σχεδιασμένο από το αρχιτεκτονικό γραφείο Diller Scofidio + Renfro, πρόκειται για έναν χώρο όπου τα συρτάρια της ιστορίας θα μείνουν μόνιμα μισάνοιχτα. Πάνω από 250.000 αντικείμενα και σχεδόν 1.000 αρχεία μεταφέρθηκαν από το ιστορικό κτίριο του South Kensington, για να στεγαστούν σε ένα κτίριο που θυμίζει τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις της Amazon.
Mόνο που αντί για πακέτα, διανέμει πρόσβαση στα τεκμήρια της ανθρώπινης δημιουργικότητας. Τεκμήρια που θα συντηρούνται μπροστά στα μάτια του κοινού -εκτιμούν ότι περί τα 250.000 άτομα θα επισκεφτούν τον χώρο τα πρώτα πέντε χρόνια, χωρίς να έχουν κάνει προηγουμένως κράτηση.
Ένα μουσείο που το μέσα γίνεται θέαμα
Υπάρχουν βεβαίως οι αναμενόμενοι «αστέρες»: ένα ολόκληρο Κέντρο αφιερωμένο στον ίδιο τον Στάρμαν, τον David Bowie, με περισσότερα από 90.000 τεκμήρια από την περίτεχνα σκηνοθετημένη ζωή του: χειρόγραφα, στίχοι, φωτογραφίες, ρούχα, σημειωματάρια. Αλλά και το ασήμαντο, το ξεχασμένο, το εύθραυστο: γυάλινα προσθετικά μάτια του 18ου αιώνα, ξεχασμένα θεατρικά σκηνικά, διοράματα με εξαφανισμένα φυτά. Πρόκειται για ένα μουσείο από την ανάποδη, με τα σωθικά του σε δημόσια θέα, εκτεθειμένα με επιστημονική περηφάνια.
Το V&A μιλάει για «ριζική διαφάνεια». Αυτό που εννοούν είναι το εξής: κανένα αρχείο πια δεν θα είναι σιωπηλό. Στο Weston Collections Hall, οι επισκέπτες θα περιφέρονται ανάμεσα σε ράφια αποθήκευσης με μικρές εκθέσεις, ενώ πίσω από γυάλινους τοίχους, συντηρητές και επιμελητές εργάζονται σαν σε χειρουργείο. Το θέαμα είναι υπνωτικό και ελαφρώς ανατριχιαστικό, σαν να παρακολουθείς μια νεκροψία σε κάποιον που αγαπούσες, με σεβασμό, με ευλάβεια, αλλά και με αναστάτωση.
Η στρατηγική επιλογή της περιοχής Stratford
Πέρα όμως από την αρχιτεκτονική και τη μουσειολογική καινοτομία, το Storehouse είναι πρωτίστως ένα κοινωνιολογικό πείραμα. Η παρουσία του στο Stratford μια περιοχή γεμάτη αντιθέσεις, μεταναστευτικούς πληθυσμούς και άνιση ανάπλαση υποδηλώνει μια μετατόπιση στον τρόπο με τον οποίο τα μουσεία φαντάζονται το κοινό τους.
Δεν είναι τυχαίο ότι δεν χτίστηκε στο Kensington ή στο Bloomsbury, ούτε δίπλα στον Τάμεση. Είναι στο Ανατολικό Λονδίνο, εκεί όπου το εισόδημα είναι χαμηλότερο, το 70% του πληθυσμού είναι μαύροι, Ασιάτες ή μειονοτικοί, και η πολιτιστική πρόσβαση δεν ήταν ποτέ αυτονόητη.
Από την αρχή, το Storehouse σχεδιάστηκε όχι μόνο για να είναι ανοιχτό, αλλά για να είναι διάτρητο. Δημιούργησε πάνω από 70 νέες θέσεις εργασίας, πολλές από τις οποίες απευθύνονται σε κατοίκους της περιοχής. Συνεργάζεται με σχολεία, με εφηβικές συλλογικότητες, με καλλιτέχνες σε κατοίκηση. Οργανώνει εργαστήρια για fanzines, προφορική ιστορία, queer αρχεία. Το ζητούμενο δεν είναι η συμπερίληψη, αλλά η ανατροπή του ποιος συμπεριλαμβάνει ποιον. Όπως είπε μια έφηβη της τοπικής κοινότητας: «Δεν ερχόμαστε απλώς. Ανήκουμε»,
Και έπειτα, υπάρχει ο Bowie
Το David Bowie Centre for the Study of Performing Arts, που ανοίγει τον Σεπτέμβριο, θα αποτελέσει ένα από τα κορυφαία σημεία του Storehouse—ταυτόχρονα ιερό, βιβλιοθήκη και εργαστήριο. Το αρχείο του είναι εντυπωσιακό: πάνω από 90.000 τεκμήρια που αποκτήθηκαν από το V&A μέσω συμφωνίας 10 εκατομμυρίων λιρών, με τη στήριξη της Blavatnik Family Foundation και της Warner Music Group.
Για τους φαν, θα είναι ένα προσκύνημα. Για τους ερευνητές, ένας καλά προστατευμένος θησαυρός. Αλλά κοινωνιολογικά, ο Bowie ενσαρκώνει κάτι πιο ρευστό: το δικαίωμα στην δημιουργία του εαυτού που επιθυμείς. Η συνεχής του μεταμόρφωση σε όρους φύλου, τάξης, πολιτιστικής ταυτότητας, αποτελεί πρότυπο για τη δημιουργία του εαυτού ως έργου τέχνης. Το Κέντρο δεν θα απαντήσει μόνο στο «Ποιος ήταν ο Bowie;» αλλά και στο «Ποιοι μπορούμε να γίνουμε μέσω του Bowie;»
Ωστόσο, οι επιφυλάξεις δεν λείπουν.
Το κόστος, πρώτα απ’ όλα. Πάνω από 80 εκατομμύρια λίρες σε μια εποχή που η δημόσια χρηματοδότηση για τον πολιτισμό συρρικνώνεται. Υπάρχουν φωνές που αναρωτιούνται αν η επένδυση σε ένα τόσο φιλόδοξο κέντρο φείναι πράγματι πράξη ριζοσπαστικής προσβασιμότητας ή μήπως υπερβολή. Θα μπορούσαν τα χρήματα να ενισχύσουν τοπικά μουσεία, θέατρα σε κίνδυνο, προγράμματα εκπαίδευσης στις τέχνες;
Υπάρχει επίσης η αμφιθυμία για τη λεγόμενη διαφάνεια. Αρχειονόμοι και συντηρητές έχουν εκφράσει φόβους ότι η υπερβολική έκθεση απλοποιεί το έργο της φροντίδας και της σιωπής που χρειάζονται τα αντικείμενα. Τέλος, είναι το ζήτημα της εκπροσώπησης. Παρά τις καλές προθέσεις και τις συνεργασίες, υπάρχουν ανησυχίες για το αν η «συμμετοχή» είναι όντως ουσιαστική ή απλώς επικοινωνιακή. Μήπως η «πολιτιστική συμπερίληψη» λειτουργεί ως άλλοθι για την επέκταση ενός θεσμού που, τελικά, εξακολουθεί να κρατά τα κλειδιά;
Η αρχιτεκτονική του κτιρίου δεν απαντά ξεκάθαρα. Είναι κομψή, λειτουργική, σχεδόν εταιρική. Θα μπορούσε να είναι εργαστήριο βιοτεχνολογίας. Όμως στο εσωτερικό, η χαοτική ποικιλία της ανθρώπινης δημιουργίας ξεχειλίζει. Εκεί ίσως βρίσκεται και η μεγαλύτερη αλήθεια του Storehouse: όχι στα συνθήματα, αλλά στις αντιφάσεις.
Είναι ταυτόχρονα κέντρο εκπλήρωσης και ιερό, δημοκρατική χειρονομία και μνημείο ελέγχου. Σε προσκαλεί και σε θυμίζει ποιος κρατά το κλειδί. Φωτίζει τα αντικείμενα της κουλτούρας, ενώ οι σημασίες τους παραμένουν συχνά στη σκιά.
Αλλά για ένα παιδί που δεν έχει ποτέ πάει στο South Kensington, για έναν έφηβο που πιστεύει ότι τα μουσεία δεν είναι γι’ αυτόν, για έναν γονιό που μιλά μια άλλη γλώσσα, αυτός ο τόπος μπορεί να είναι ένα άνοιγμα. Μια χαραμάδα..
Και αν, πίσω από ένα τζάμι, δει κάποιον να αφαιρεί με προσοχή τη σκόνη από ένα άγνωστο αντικείμενο, και αναγνωρίσει σ’ αυτή την κίνηση μια μορφή φροντίδας -ίσως ακόμη και αναγνώρισης- τότε το Storehouse ίσως αποδειχθεί κάτι περισσότερο από μια αποθήκη πραγμάτων. Ίσως γίνει, με τον καιρό, μια αποθήκη μελλοντικών δυνατοτήτων.