Στον Πειραιά, δίπλα στο γήπεδο Καραϊσκάκη, απέναντι από τη σκληρή πραγματικότητα της πόλης όπου η λέξη μετάβαση είναι η ταυτότητά της, χτίζεται το Kyklos. Ένα μουσείο αφιερωμένο στην τέχνη από την Αφρική και την Ωκεανία, σχεδιασμένο από τον Renzo Piano για λογαριασμό του Ιδρύματος Ντίνου και Λίας Μαρτίνου. Η άφιξή του φέρνει προσδοκίες, ερωτήματα και έναν απρόσμενο πολιτιστικό κύκλο.
Λίγες πόλεις χτίστηκαν πάνω στη διαρκή αναχώρηση όσο ο Πειραιάς. Από την ακτογραμμή του φεύγουν πλοία, άνθρωποι, όνειρα, εμπορεύματα, ιστορίες. Στο πιο απρόβλεπτο σημείο αυτής της πόλης-λιμανιού, κάτι νέο άρχισε ήδη να ριζώνει: ένα μουσείο, ένας πολιτιστικός κήπος, μια φιλόδοξη υποδομή που φιλοδοξεί να μην είναι απλώς μία ακόμα αρχιτεκτονική βιτρίνα.
Μέρα με την ημέρα ο τόπος αλλάζει, τα συνεργεία δουλεύουν εντατικά για να φτάσουν στην ημερομηνία στόχο για τα θυρανοίξια, το τελευταίο τρίμηνο του 2028. Όσοι οδηγούν στην περιοχή γίνονται μάρτυρες μιας αλλαγής, μιας μετάβασης μέρα με την ημέρα.
Το Kyklos, το πολιτιστικό κέντρο του Ιδρύματος Ντίνου και Λίας Μαρτίνου, σχεδιασμένο από το Renzo Piano Building Workshop, ηθελημένα ή μη, έρχεται να ενώσει διαφορετικούς κόσμους: τη βιομηχανική ιστορία του Πειραιά με τη σύγχρονη τέχνη, την ιδιωτική συλλεκτική πρωτοβουλία με τη δημόσια πολιτιστική ζωή, την Ελλάδα με τις αφρικανικές και ωκεάνιες εξιστορήσεις.
Κι αν κάτι λέει περισσότερα για την πολυπλοκότητα αυτής της απόφασης, είναι η γειτονιά του μουσείου. Το (ή μήπως ο) Kyklos χτίζεται δίπλα στο πιο φορτισμένο, αντιφατικό και εμβληματικό σημείο του Πειραιά: το γήπεδο Καραϊσκάκη. Εκεί όπου, κάθε εβδομάδα, διαφορετικές πληθυσμιακές ομάδες συνυπάρχουν γύρω από την πιο ακατέργαστη έκφραση ταυτότητας: το ποδόσφαιρο.
Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς δύο πιο διαφορετικές πολιτισμικές εκφάνσεις: από τη μία, το μουσείο των κήπων, των συλλογών, της αφρικανικής τέχνης· από την άλλη, το Καραϊσκάκη, η έδρα του Ολυμπιακού, το μέρος όπου συναντιούνται η εργατιά, ο εφοπλισμός, ο τοπικισμός και το ανεξέλεγκτο πάθος. Θα ήθελα αυτή η γειτνίαση να μην είναι τυχαία, να είναι σχόλιο -όμως ως τώρα όλες οι δημοσιογραφικές ερωτήσεις παραπέμπονται στο απώτερο μέλλον και το υλικό που διαθέτουμε είναι μόνο το επίσημο δελτίο τύπου.
Είναι όμως συναρπαστικό να σκέφτεσαι την γέννηση μία νέας μήτρας πολιτισμού ως μέρος ενός στοιχήματος: μπορεί ένα μουσείο σύγχρονης τέχνης να σταθεί μέσα στον σκληρό, πολυεπίπεδο ιστό του Πειραιά ή θα μείνει νησίδα αποκομμένη, γυάλινη, αποστειρωμένη;
Πολλοί πολιτιστικοί οργανισμοί και ιδρύματα γοητεύτηκαν από την πυρρακτωμένη δύναμη του Πειραιά, λίγοι τόλμησαν όμως να μεταφέρουν εκεί τις δράσεις τους. Αν και το πείραμα της επαναλειτουργίας του Δημοτικού Θεάτρου πέτυχε απολύτως και έφερε θεατές από όλη την Αττική -και την επαρχία- αν και υπάρχουν μοναδικής ομορφιάς και ιστορίας παλιοί βιομηχανικοί χώροι που στέκουν ως κουφάρια, ουδείς τόλμησε να στήσει στο λιμάνι του Τσίλερ και της Τρούμπας, του Τσαρούχη και του εφοπλισμού ένα μεγάλο κέντρο πολιτισμού, ένα μουσείο. Μέχρι τη στιγμή που γεννήθηκε ο Kyklos.
Από το εργοστάσιο «Αιγαίον» στο μουσείο του μέλλοντος
Το οικόπεδο όπου κατασκευάζεται το Kyklos κουβαλά μνήμη βιομηχανίας. Το παλιό εργοστάσιο υφαντουργίας «Αιγαίον» δημιουργήθηκε το 1924 στον Πειραιά και υπήρξε κάποτε τοπόσημο της ελληνικής οικονομίας και της εργατικής τάξης.
Σήμερα, ό,τι απέμεινε από αυτό αναμορφώνεται ριζικά, αλλά με σεβασμό στο παρελθόν: τα διατηρητέα του συγκροτήματος αναστηλώνονται και εντάσσονται οργανικά στο νέο πολιτιστικό αφήγημα. Τέσσερα συνεχόμενα κτίρια με αίθριο στο τέλος, που επιστρέφουν με τις μεγάλες ανοιχτές στο φως εισόδους, λευκά και περιτριγυρισμένα από κήπο.
Δημιουργούν μια νησίδα αρχιτεκτονικής που θα σταθεί στην άκρη του οικοπέδου, απέναντι από το κτίριο του μουσείου το οποίο. Ολο το οικόπεδο απλώνεται σαν ένα παραζαλισμένο Δ, σαν να το έγραψε το χέρι του Νταλί ως υπογραφή σε κάποιο έργο.
Το οικόπεδο καλύπτει σχεδόν 24.000 τετραγωνικά μέτρα, από τα οποία πάνω από 62% θα αποδοθούν ως φυτεμένοι, ανοιχτοί, δημόσιοι χώροι, σχεδιασμένοι από τη Γαλλίδα αρχιτέκτονα τοπίου Camille Müller. Πάνω από 290 νέα δέντρα θα φυτευτούν —υπερδιπλάσια από όσα επιβάλλουν οι πολεοδομικοί κανονισμοί. Οι εκθεσιακοί χώροι θα καταλαμβάνουν περίπου 9.000 τετραγωνικά μέτρα, ενώ το μουσείο θα περιλαμβάνει πράσινες στέγες 1.700 τ.μ., φωτοβολταϊκά συστήματα 4.000 τ.μ. και ειδικές θέσεις στάθμευσης για ηλεκτρικά οχήματα. Με βάση τα σχέδια, πάντως, δεν είναι ξεκάθαρο αν έχει εξασφαλισθεί ικανός αριθμός θέσεων για το κοινό, σε μια περιοχή όπου η στάθμευση είναι εξαιρετικά δύσκολη.
Το αρχιτεκτονικό αφήγημα του Renzo Piano ακολουθεί τη γνώριμη αισθητική του: διάφανη, οικολογική, ελαφριά, με έντονη παρουσία του φυσικού φωτός. Αρνητής πλέον του μεγάλου όγκου, των ψηλών κτιρίων, όπως φαίνεται στα σχέδια. Το Kyklos φιλοδοξεί να μην είναι ένας κλειστός ναός τέχνης, αλλά ένας ζωντανός πολιτιστικός κόμβος με ανοιχτούς κήπους, χώρους συνάντησης και πολιτιστικές δράσεις.
Όταν ο Ρέντσο Πιάνο έκανε τις βόλτες του στο εργοτάξιο της Καλλιθέας και συνομιλούσε μαζί μας, αγαπούσε να λέει σε κάθε του συνέντευξη ότι θα επιστρέψει στην πόλη την Bella Vista, ότι στον εξώστη του ΚΠΙΣΝ νιώθει σαν να ανοίγει το παράθυρο του πατρικού του σπιτιού στην Γένοβα για να δει την Μεσόγειο. Άραγε, τι θα θέλει να μας παραδόσει και να ξανανιώσει στην περίπτωση του Κyklos στην οδό Μικράς Ασίας;
Γιατί Αφρική και Ωκεανία;
Ας επιστρέψουμε όμως στην πρόθεση του Ιδρύματος Ντίνουκαι Λίας Μαρτίνου, να αφιερώσουν το μουσείο στην τέχνη μιας περιοχής που εσχάτως αποτελεί το αγαπημένο παιδί της σύγχρονης τέχνης. Σε μια χώρα όπου η πολιτιστική αφήγηση παραμένει βαθιά ευρωκεντρική και συνδεδεμένη με το αρχαίο παρελθόν, το Kyklos επιλέγει μια διαφορετική διαδρομή: τη συστηματική ανάδειξη της αφρικανικής, ωκεάνιας και άλλων υποεκπροσωπούμενων γεωγραφιών.
Η απόφαση αυτή δεν είναι απλώς αισθητική. Είναι πολιτική και κοινωνική. Ο Πειραιάς είναι ήδη, από μόνος του, μια πολυπολιτισμική πόλη. Χιλιάδες μετανάστες και πρόσφυγες από την Αφρική και την Ασία ζουν και εργάζονται στα όριά του. Η τέχνη αυτών των περιοχών, τοποθετημένη σε ένα τέτοιο κοινωνικό περιβάλλον, αποκτά νέα βαρύτητα.
Η έκρηξη του διεθνούς ενδιαφέροντος για την αφρικανική τέχνη, τα ρεκόρ δημοπρασιών, οι αφρικανικές Biennale και οι πολιτιστικοί θεσμοί που σπεύδουν να καλύψουν το κενό δεκαετιών, ενισχύουν το timing του εγχειρήματος. Η περίφημη ανά τον κόσμο συλλογή των Harry and Lana David, αποτελείται μόνο από αφρικανικά έργα και τροφοδοτεί σταθερά υψηλής επισκεψιμότητας εκθέσεις ανά τον κόσμο. Όμως το πραγματικό στοίχημα για το Kyklos δεν είναι να ακολουθήσει την τάση ή να αναγνωρίσει έναν πολύτιμο χάρτη της τέχνης, γεωγραφικά και αισθητικά. Είναι να ενσωματώσει ουσιαστικά την τέχνη αυτή στην πολιτιστική και κοινωνική ζωή του Πειραιά.
Ο συλλέκτης πίσω από το μουσείο -που έχει στην κατοχή του την πιο άσχημη και ακριβή καρέκλα στον κόσμο
Ο Ντίνος Μαρτίνος, μέλος μιας από τις ισχυρότερες εφοπλιστικές οικογένειες της Ελλάδας, δεν είναι άγνωστος στη διεθνή αγορά τέχνης, όσο και αν είναι σχετικά αθόρυβος και αθέατος. Περιλαμβάνεται στη λίστα του ArtNews με τους 200 σημαντικότερους συλλέκτες παγκοσμίως, ενώ το προφίλ του συνοδεύεται από μύθους και στρατηγικές κινήσεις.
Να μια ωραία ιστορία από τον φωτογενή χώρο της αγοράς τέχνης: Το 2022, η αγορά της τέχνης συζητούσε την εμφάνιση του έργου White Disaster (White Car Crash 19 Times) του Andy Warhol, ύψους 3,6 μέτρων, με τιμή εκκίνησης 80 εκατομμύρια δολάρια. Το έργο είχε συνδεθεί με την οικογένεια Μαρτίνου, γνωστή για τη συλλογή Warhol και τη σχέση της με την Doris Ammann. Είχε ήδη εκτεθεί σε μεγάλες μουσειακές εκθέσεις, από το Guggenheim της Νέας Υόρκης μέχρι τον Καναδά. Η πώλησή του έγινε το θέμα συζήτησης στον χώρο της τέχνης, για μήνες.
Λιγότερο γνωστή, αλλά εξίσου χαρακτηριστική, είναι η αγορά της περίφημης Dragon Chair της Eileen Gray το 2009. Το δερμάτινο έπιπλο-φετίχ κόστισε στον Μαρτίνο 28,5 εκατομμύρια δολάρια, αναδεικνύοντας ένα γούστο εκλεπτυσμένο αλλά και σχεδόν μυθιστορηματικά εκκεντρικό — μεταξύ high design και σουρεαλιστικής αισθητικής. Το Νew York Magazine έγραφε: ο εφοπλιστής που έχει την πιο άσχημη ακριβή καρέκλα του κόσμου.
Η απόφαση να δημιουργήσει το Kyklos, αντί να δωρίσει απλώς τη συλλογή του σε υπάρχοντα μουσεία όπως έκανε ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος, τον φέρνει κοντά στη διεθνή πρακτική των ιδιωτικών μουσείων-ιδρυμάτων: Fondation Louis Vuitton, Broad Museum, Pinault Collection, Garage στη Μόσχα. Πρόκειται για ένα μοντέλο πολιτισμού όπου η ισχύς των συλλεκτών μεταφράζεται σε πολιτιστική υποδομή με ελεγχόμενο αφήγημα και συνήθως δωρεάν είσοδο για το κοινό.
Aπό την Στέγη στο Kyklos
Τα τελευταία τουλάχιστον δύο χρόνια συζητιόταν ότι ο Ντίνος και η Λία Μαρτίνου είναι έτοιμοι να προχωρήσουν στη δημιουργία ενός μουσείου για να στεγάσουν και ανοίξουν στο κοινό την θρυλική συλλογή τους μοντέρνας και σύγχρονης τέχνης. Μάλιστα πολλοί έλεγαν ότι το μουσείο θα δημιουργηθεί νοτιότερα, κοντά στα νότια προάστια, μέρος του αφηγήματος της Αθηναϊκής Ριβιέρας, συνέχειας του άξονα από το ΚΠΙΣΝ του Πιάνο, στο Ελληνικό με τον πύργο του Νόρμαν Φόστερ. Το γεγονός ότι αποφασίστηκε να παρουσιαστεί το συγκεκριμένο -γεωγραφικά- κομμάτι της Συλλογής Ντίνου και Λίας Μαρτίνου έχει ξεχωριστό ενδιαφέρον. Προς το παρόν τα ερωτήματά μας δεν βρίσκουν απάντηση.
Στην γενική διεύθυνση συναντάμε ένα πρόσωπο γνώριμο που έχει ξαναπεράσει πριν από τουλάχιστον 15 χρόνια τη διαδικασία της ανάληψης της διεύθυνσης ενός σπουδαίου έργου πολιτισμού για λογαριασμό Ιδρύματος. Ο λόγος για τον Χρήστο Καρρά που είναι ο γενικός διευθυντής -και πριν υπήρξε εκτελεστικός διευθυντής της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση. Το δεύτερο ερώτημά μας είναι ποιος θα είναι ο καλλιτεχνικός διευθυντής, που προφανώς πέρα από τις υπόλοιπες αρετές της θέσης θα πρέπει να έχει εξειδικεμένη γνώση στην τέχνη Αφρικής και Ωκεανίας.
Με δεδομένη πάντως την βαθιά και σε εύρος γνώση του Χρήστου Καρρά για την μουσική, το μόνο βέβαιο ως τώρα είναι ότι οι δράσεις μουσικής που θα πλαισιώσουν το Κyklos θα είναι ιδιαίτερες.
Το 2028 και μετά: Κύκλος ή κλειστό σύστημα;
Η κατασκευή του Kyklos προχωρά με εντυπωσιακή ταχύτητα για τα ελληνικά δεδομένα, με την ολοκλήρωση να τοποθετείται στα τέλη του 2028. Αν όλα εξελιχθούν βάσει σχεδίου, ο Πειραιάς θα αποκτήσει ένα μουσείο διεθνούς εμβέλειας, μια πολιτιστική υποδομή υψηλών προδιαγραφών και ένα νέο σημείο πολιτιστικής συνάντησης.
Το στοίχημα, όμως, παραμένει ανοιχτό: μπορεί ένα ιδιωτικό μουσείο να λειτουργήσει ως αληθινά δημόσιος χώρος; Μπορεί η τέχνη της Αφρικής, της Ωκεανίας και του κόσμου να συνομιλήσει με την πολυπολιτισμική πραγματικότητα του Πειραιά και όχι να περιοριστεί σε αισθητική εξωτικοποίηση;
Ο Kyklos, όπως άλλωστε υποδηλώνει το όνομά του, υπόσχεται ροή, συνάντηση, διάλογο. Το αν θα γίνει πραγματικά ένας ανοιχτός κύκλος ή αν θα κλείσει εντός των κύκλων των λίγων, θα το δείξει ο χρόνος και η πόλη. Γιατί το μεγάλο στοίχημα κάθε οργανισμού όσο μπουτίκ ή μνημειώδης και αν θεωρείται, είναι να κερδίσει την κοινότητα. Να την ενσωματώσει. Και μετά να αρχίσει να ριζώνει πέρα από αυτή.
