Ο βρυχώμενος γίγαντας έφερε δύο τραύματα από την παιδική του ηλικία, τον μύθο του παππού που ήταν πρωτοπαλίκαρο του Κολοκοτρώνη, την εξάρτηση με τα κείμενα μεγάλων συγγραφέων και ένα πάθος με οδηγό την πίστη του ότι η ζωή, ό,τι και αν γίνει, συνεχίζεται. Τα υλικά του μυθιστορηματικού Κώστα Καζάκου.
Ήταν το τραχύ παρουσιαστικό του, η σπηλαιώδης φωνή που επιβάλλονταν ακαριαία. Και που περισσότερο από κέλυφος, ήταν η φόρμα και η ορμή σε όσα έκανε ο Κώστας Καζάκος. Να: μίλαγε με λέξεις όπως «ζουρλάθηκε», «μας έσπειραν οι γονείς μας». Λέξεις που ακούς από ανθρώπους που γεννήθηκαν και έζησαν μια ζωή στα χωριά της Ελλάδας. Κι όμως, από τα 15 του χρόνια είχε διαβάσει σχεδόν όλες τις αρχαίες τραγωδίες στην καθαρεύουσα, τα ρωσικά έπη, τον Βίκτωρα Ουγκώ. Τόσο, που όταν πήγε να δώσει εξετάσεις στη σχολή του Σταυράκου, μετέφρασε μόνος του τον μονόλογο του Αίαντα για να σταθεί μπροστά στον Ιάκωβο Καμπανέλλη, στον Άγγελο Τερζάκη, στον Γρηγόρη Γρηγορίου να τον ερμηνεύσει και να κατορθώσει να μπει στη σχολή.
Ο Κώστας Καζάκος πέθανε σχεδόν πάνω στη σκηνή, όπως όλοι πιστεύαμε πάντα ότι θα κάνει. Ως τον Απρίλιο έκανε πρόβες και ετοιμαζόταν να ανεβάσει τα «Ματωμένα Χώματα». Τελικά «έφυγε» χτυπημένος από αναπνευστικά προβλήματα μέσα από τον Ευαγγελισμό. Ίσως από κάποιο δωμάτιο που λοξά κοιτούσε προς την κατεύθυνση του Θεάτρου «Τζένη Καρέζη» στην αρχή της Ακαδημίας. Αγαπητός, ένα πρόσωπο που επί τουλάχιστον εξήντα χρόνια έγινε μέρος του δημόσιου βίου μέσα από τις αμέτρητες ταινίες, τις θεατρικές παραστάσεις, την παρουσία στα έδρανα της Βουλής με το ΚΚΕ. Έγινε μέρος του κοινού δημόσιου βίου και της συλλογικής μνήμης.
Τα δύο τραύματα της παιδικής ηλικίας
Ο Καζάκος υπήρξε μοιραία και η άλλη όψη ενός ισχυρού καλλιτεχνικού «νομίσματος». Στη μια η Τζένη Καρέζη, στην άλλη ο Κώστας Καζάκος. Όσο κι αν η Καρέζη ήταν η σταρ, ο Καζάκος έμοιαζε να είναι αυτός που καθόρισε τον τρόπο με τον οποίο εξελίχθηκε η Καρέζη, καλλιτεχνικά και όχι μόνο. Τον θυμάμαι σε συνέντευξη να λέει ότι όταν η Τζένη Καρέζη κατάλαβε τι συνέβαινε πολιτικά στη χώρα και η ίδια δεν το είχε συνειδητοποιήσει, ένιωσε τύψεις, ένιωσε απογοήτευση για τον εαυτό της και έκανε ό,τι μπορούσε για να το αποτρέψει. Με τον τρόπο που ήξερε καλύτερα: γράφοντας σενάρια, ανεβάζοντας παραστάσεις, ερμηνεύοντας πυρακτωμένους ρόλους.
O βράχος που ήταν ο Καζάκος έφερε μέσα του τραύματα που δεν είχε ξεπεράσει. Τραύματα για τα οποία δυσκολευόταν να μιλήσει. Το ένα, οι δουλειές που αναγκάστηκε να κάνει όταν ήρθε στην εχθρική Αθήνα, με τον πατέρα του στη Μακρόνησο και τον ίδιο, δεύτερο παιδί μιας οικογένειας τεσσάρων παιδιών, να πρέπει να κάνει εργασίες που δεν ήθελε καν να θυμάται. Στον Βοτανικό, στο Μοναστηράκι, ένα αντράκι που έκανε τα πάντα: χαμαλίκια, θελήματα, βαψίματα για να ζήσει την οικογένειά του. Ο τρόπος με τον οποίο έσφιγγε μάτια και χείλη όταν τον ρωτούσαν για εκείνες τις δουλειές, το τίναγμα του κεφαλιού ήταν πιο δυνατά από τις περιγραφές.
Το άλλο τραύμα που πάντα τον πονούσε και μάτωνε ήταν εκείνο το χαρτί που έλειπε από τον φάκελό του όταν πήγε να γραφτεί στη Φιλοσοφική, το «χαρτί κοινωνικών φρονημάτων». Η πόρτα των σπουδών που ονειρευόταν προκειμένου να γίνει δάσκαλος έκλεισε. Αυτές οι δύο αρνήσεις όμως ήδη από την τρυφερή του ηλικία δεν τον χαλύβδωσαν μόνο, αλλά και έγιναν ανοιχτή πληγή.
Ο παππούς πρωτοπαλίκαρο του Κολοκοτρώνη
Βλέπετε, ο Καζάκος δεν γεννήθηκε μέσα στις δυσκολίες που έγιναν μετά μέρος της ζωής του. Το αντίθετο. Γεννήθηκε το 1935 στον Πύργο, όπου είχε αποσπαστεί ο πατέρας του, δημόσιος υπάλληλος στο υπουργείο Οικονομικών. Δούλευε στη Νομαρχία και είχε την ευθύνη της Στατιστικής Υπηρεσίας. Απολάμβανε κύρος, είχε οικονομική άνεση, η οικογένεια μεγάλωνε ιδανικά, ανάμεσα σε βιβλία, συζητήσεις, όνειρα. Μαζί τους και ο τυφλός παππούς που έχασε το φως του στην Αμερική, όταν μπήκε κονίαμα στα μάτια τους και εκεί κόπηκε απότομα το αμερικάνικο όνειρο.
Πριν πάει σχολείο ο Καζάκος διάβαζε και ο πατέρας του του έδινε την εφημερίδα για να του διαβάζει δυνατά άρθρα. Η πολιτική μπήκε από τότε στα κύτταρά του. Μαζί με την κυρίαρχη, αγαπημένη του αφήγηση για τον παππού του από την πλευρά της μάνας του, τον Στάικο ή Σταϊκόπουλο που ήταν πρωτοπαλίκαρο του Κολοκοτρώνη. Ίσως να φταίει κι αυτό, πάντα τον Καζάκο τον συγκινούσε και τον οδηγούσε με κάποιον τρόπο ο αγώνας των οπλαρχηγών στην Επανάσταση του 1821. Αισθανόταν ότι τους οφείλουμε, τους οφείλει πολλά.
Η στρωματσάδα για τους αντάρτες
Στον πρώτο χρόνο της Κατοχής, η οικογένεια δεν υπέφερε. Συνέχιζε σχεδόν τη ζωή της, με τον Κώστα Καζάκο να μεγαλώνει ουσιαστικά τα δύο μικρότερα αδέλφια του, ένα κορίτσι και ένα αγόρι. Το 1943 φεύγουν οι Ιταλοί από τον Πύργο και έρχονται οι Γερμανοί. Το 1946 ο πατέρας του συλλαμβάνεται και πάει φυλακή, το 1947 στην Ικαρία, μετά Μακρόνησο μέχρι το 1952 που επέστρεψε και συνάντησε την οικογένειά του στην Αθήνα. Μέχρι να φύγουν από το χωριό, αντάρτες μπαινόβγαιναν στο σπίτι τους για να κρυφτούν, να φάνε, να πλυθούν και να κοιμηθούν.
Στον Βύρωνα, όπου εγκαταστάθηκε η οικογένεια, η βίαιη πρώιμη ενηλικίωση του Καζάκου, μαζί με τα διαβάσματα που του έδιναν λόγο να συνεχίζει, έγιναν η νέα κανονικότητα. Έφευγε έξι το πρωί για να πάει να δουλέψει, μετά στις 7 το απόγευμα πήγαινε στο πρώτο νυχτερινό σχολείο που δημιουργήθηκε στην Ελλάδα και μεσάνυχτα έφτανε ξανά σπίτι. Μέχρι να γυρίσει ο πατέρας από τις εξορίες και να επιστρέψει σε μια μορφή κανονικότητας, διεκδίκησης των ονείρων του.
Έχτισε κουβαλώντας το ζεμπίλι στο υπόγειο του Κουν
Αν ήταν οι αρχαίοι συγγραφείς, ο Τολστόι, ο Ουγκώ και οι αντάρτες που έμπαιναν στο σπίτι τους αυτοί που καθόρισαν τον Καζάκο ως τα 18 του χρόνια, η ζωή του από εκεί και μετά καθορίστηκε από τον Κάρολο Κουν. Πόσο τον αγάπησε; Πόσο του αφοσιώθηκε; Όταν ο Κάρολος Κουν πήρε το υπόγειο για να το κάνει σχολή και θέατρο -τότε ήταν αμερικάνικο βαριετέ- ο Καζάκος το έχτισε με τα χέρια του. Κουβαλούσε υλικά με το ζεμπίλι, έκανε κάθε πιθανή εργασία για να μεταμορφώσει τον χώρο. Με κάποιον τρόπο, έγινε μέρος της ανατομίας του θεάτρου.
Έμεινε εκεί για έξι χρόνια, εργαζόταν ως φροντιστής, συμμετείχε σε παραστάσεις - καρμικά πρώτη «Ο κύκλος με την κιμωλία». Μπαίνοντας δυναμικά στην αγορά, έγινε βοηθός σκηνοθέτη στον κινηματογράφο, έγραφε σενάρια, είχε μικρούς ρόλους σε ταινίες. Δύο φορές συνάντησε την Τζένη Καρέζη σε αυτές τις διαδρομές, τη μια μάλιστα έπαιζε σε ταινία μαζί της, αυτό σε μικρό ρόλο. Η έκρηξη έγινε το 1966, όταν έγιναν πια ζευγάρι, δύο κόσμοι εντελώς διαφορετικοί ως τότε. Η Καρέζη, η όμορφη σταρ με το μοναδικό ταλέντο, η κοσμική, πολυφωτογραφημένη, πρώην σύζυγος του Ζάχου Χατζηφωτίου. Αυτός ο ψηλός επιβλητικός ηθοποιός, που καθηλώνει ακόμα και με ένα βλέμμα του, με τους ρόζους στα χέρια και τους μεγάλους Ρώσους και αρχαίους συγγραφείς στο αίμα του - μαζί με αυτό το DNA του πρωτοπαλίκαρου του Κολοκοτρώνη.
Η ζωή τους έγινε το θέατρο. Έκαναν περιουσία που με μια φυσική ροή επέστρεφε στο θέατρο, ο γιος του Κωνσταντίνος έγινε το κέντρο τους, κυρίως της Καρέζη. Θυμάμαι να τους βλέπω σε μια τηλεοπτική συνέντευξη, όπου κάθε τόσο η Καρέζη ήταν σαν να δίσταζε, έτριβε τα χέρια όσο μιλούσε ο Καζάκος, τον κοιτούσε άλλοτε με απορία, άλλοτε σαν να ζητάει επιβεβαίωση. Σαστισμένη απόλυτα, σχεδόν ψευδίζοντας όταν ο Καζάκος μίλησε για όσα προσέφερε μέσω των κινηματογραφικών της ρόλων στην απελευθέρωση των γυναικών. Αυτή με τα μάτια βαμμένα βαριά σαν Κλεοπάτρα και αυτός με τη γραβάτα του να βάζει την τελεία, αλλά και την πρώτη λέξη.
«Η ζωή είναι εκεί, σε περιμένει να την αλλάξεις»
Η Καρέζη έφυγε ακριβώς 30 χρόνια πριν. Το 1992, τον Ιούλιο. 30 χρόνια πριν τον Καζάκο. Τότε έγινε ένα μικρό σκάνδαλο, ένα σούσουρο όταν δυο χρόνια μετά ο Καζάκος έκανε σχέση με την αρκετά νεότερή του Τζένη Κόλλια και στη συνέχεια παντρεύτηκαν. Κάποιοι σοκαρίστηκαν, λες και δεν είχε το δικαίωμα. «Είμαστε μια συντηρητική κοινωνία» του είπε η Λένα Αρώνη, «οπισθοδρομική κοινωνία είμαστε» απάντησε ο Καζάκος κοιτάζοντας μακριά. Σαν ένα τραύμα να προστέθηκε στα προηγούμενα δύο, που όμως έμεινε γρατζουνιά. Άλλωστε, απέκτησε τέσσερα παιδιά με την Τζένη του, με την Άρτεμη να χάνει τη μάχη για τη ζωή. Απέκτησε έναν νέο γύρο ζωής.
«Η Τζένη έζησε καλά. Πέτυχε, έκανε ένα παιδί, οικογένεια, επιτυχίες. Αγαπήθηκε. Έζησε μια ζωή που πολλοί θα ονειρεύονταν» έλεγε. Δεν υπήρχε λόγος να τσακιστεί από τον θάνατό της, τιμούσε τη ζωή της. Ο θάνατός του σε ηλικία 87 ετών τον βρήκε πλήρη, τον βρήκε να έχει κάνει έναν συγκλονιστικό, χωρίς προηγούμενο κύκλο στο ελληνικό θέατρο. Αλλά και να έχει αφήσει το στίγμα του στην πολιτική ζωή του τόπου, συνώνυμο του αριστερού που οργιζόταν από τις νέες έννοιες και εικόνες που έχουν δοθεί στην Αριστερά σήμερα. Γιατί ο Καζάκος, που ξεζούμισε τη ζωή, ασπαζόταν τη διδαχή του Μπρεχτ: «Η ζωή είναι εκεί, η πραγματικότητα είναι εκεί και σε περιμένει να πας να την αλλάξεις».