Μια αλλιώτικη έκθεση, που βαθαίνει στη ζωή του Γιανούλη Χαλεπά αποκαλύπτοντας αυτή τη φορά το έργο της μικρανεψιάς του, της Κατερίνας Χαλεπά - Κατσάτου, της «μπέμπας» όπως την αποκαλούσαν, ξεδιπλώνεται στο Τελλόγλειο Ιδρυμα.
«Βασιλάκη μου, ο θείος Γιανούλης είναι άκακος, πολύ πράος, αγαπάει τα παιδιά. Δεν θα μας πειράξει». Ο θείος δεν ήταν άλλος από τον θρυλικό Τηνιακό γλύπτη Γιανούλη Χαλεπά, και η παραπάνω φράση είναι απόσπασμα μιας από τις επιστολές που έγραφε η αγαπημένη ανιψιά του Ειρήνη -η Ειρηνούλα, όπως όλοι την φώναζαν- όταν την προέτρεπαν να μην φέρει από την Τήνο στην Αθήνα τον Χαλεπά, επικαλούμενοι την ψυχική του ασθένεια. «Όμως η Ειρηνούλα είχε ένα πάθος στη ζωή της και αυτό ήταν η επάνοδος του Χαλεπά στην Αθήνα, η παροχή φροντίδας σε αυτόν», μου περιγράφει με ένα μείγμα συγκίνησης και κρυφής υπερηφάνειας ο Μύρων Μπικάκης, ο εγγονός της Ειρηνούλας και με κάποιον τρόπο εγγονός του Γιανούλη Χαλεπά.
Βρισκόμαστε στον πρώτο όροφο του Τελλόγλειου Ιδρύματος στη Θεσσαλονίκη ανάμεσα σε ένα δάσος γλυπτών και φωτογραφιών της γλύπτριας Κατερίνας Χαλεπά Κατσάτου, της μικρανεψιάς του Γιανούλη Χαλεπά, ενώ κοιτάζοντας κάτω βλέπουμε το άλλο «δάσος», αυτό με τα γλυπτά του Χαλεπά που απαρτίζουν την έκθεση «Δούναι και Λαβείν» που παρουσιάζει το Τελλόγλειο μαζί με το Ιδρυμα Ωνάση ήδη από τον Φεβρουάριο -με περισσότερους από 10.000 επισκέπτες ήδη. Το Ιδρυμα Ωνάση είναι συμπαραγωγός και στις δυο εκθέσεις. Όπως είναι γνωστό, το Ιδρυμα Ωνάση απόκτησε πρόσφατα ένα αξιοσημείωτο αριθμό έργων του Χαλεπά, από το σύνολο του δημιουργικού του βίου, που αποτελούν πλέον μέρος της Συλλογής Ωνάση και μπαίνουν σε έναν κύκλο εξωστρέφειας και επανασύστασης με το κοινό.
Ο Γιαννούλης τραβά γραμμές στις ζωγραφιές της Κατερίνας
Εχουμε, λοιπόν, στο Τελλόγλειο, μια αναπάντεχη για το κοινό, αλλά απολύτως λογική και σχεδόν οφειλόμενη συνάντηση δυο συγγενών, δυο καλλιτεχνών. Στον κάτω όροφο το «Δούναι και Λαβείν» και στον επάνω όροφο η έκθεση «Κατερίνα Χαλεπά Κατσάτου: Στα ίχνη του Γιανούλη» με τα έργα της μικρανεψιάς του, της κόρης δηλαδή της Ειρήνης και του Βασίλη Χαλεπά. Των ανιψιών που τον διέσωσαν από την μοναξιά και την αρρώστια, τον έφεραν στο περίφημο σπίτι της οδού Δαφνομήλη στην Αθήνα και του έδωσαν τα φτερά και την αυτοπεποίθηση για να δημιουργήσει τα τελευταία μεγάλα έργα της ζωής του και κυρίως να δεχθεί τα κύματα αγάπης και σεβασμού όλων των διανοούμενων και καλλιτεχνών της εποχής που παρέλασαν από το σπίτι της Δαφνομήλη. Εκεί όπου βρέθηκε ακόμα και η Τζέιν Μάνσφιλντ, αλλά για χάρη της Κατερίνας.
Στις φωτογραφίες της έκθεσης για την Κατερίνα Χαλεπά-παρουσιάζονται και δυο γλυπτά του Γιανούλη, πολλά σχέδιά του και εντυπωσιακές φωτογραφίες από τη ζωή του- βλέπουμε μεταξύ άλλων τον γλύπτη μαζί με τον Στρατή Δούκα, και τον Κώστα Αργυρίου που τον ζωγράφισε τη στιγμή που δημιουργούσε την προτομή του Τσουδερού.
Η «Μπέμπα» σε έναν χώρο ανδροκρατούμενο
Αν το πάθος της Ειρηνούλας ήταν να σώσει τον Γιανούλη, το πάθος της κόρης της, της Κατερίνας ήταν να διασώσει το έργο του θείου της, να το καταγράψει, να το αναδείξει. «Όταν πέθανε ο Γιανούλης το 1938 η Κατερίνα ήταν 13 ετών», λέει η Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά, γενική διευθύντρια του Τελλογλείου και επιμελήτρια και των δυο εκθέσεων. «Πέρασε όλη τη ζωή της στο σπίτι της Δαφνομήλη, με όλα τα έργα, τα σχέδια και τα κατάλοιπα του σπουδαίου γλύπτη. Με μεγάλη αγάπη και θαυμασμό για αυτόν σε όλη της τη ζωή, παράλληλα με τη γλυπτική επιμελήθηκε το οικογενειακό αρχείο, φρόντισε τα γλυπτά, τα σχέδια του Γιανούλη, τακτοποίησε το φωτογραφικό υλικό από την Τήνο και από την Αθήνα καθώς και το σπίτι αυτό ήταν προσκύνημα για καλλιτέχνες και γενικότερα τον πνευματικό κόσμο της εποχής».
Σχεδόν αυτονόητα άρχισε να περπατάει στα δικά του χνάρια. Από τότε που ο Γιανούλης την πείραζε και τραβούσε γραμμές στα σχέδιά της όταν αυτή ήταν παιδί, μέχρι και τον θάνατό του. Η Κατερίνα δημιούργησε με πάθος ως καλλιτέχνης, αναμετρήθηκε με το μεγάλο μέγεθος, το μνημειακό γλυπτό, έβαλε τον άνθρωπο στο κέντρο της δουλειάς της και δόξασε με έναν τρόπο μοναδικό και τολμηρό την γυναίκα και το σώμα της. Αν και συντηρητική γυναίκα «πήρε γενναίες αποφάσεις στη ζωή της, γέννησε στα 19 της χρόνια τον πατέρα μου, χώρισε στα 20 της χρόνια, σπούδασε στην ΑΣΚΤ με δάσκαλο τον Μιχάλη Τόμπρο και μπήκε με ορμή στην γλυπτική που ήταν τότε ένας χώρος ανδροκρατούμενος» λέει ο εγγονός της Κατερίνας Χαλεπά Κατσάτου, ο Φιλίπ Γιαννακόπουλος. Το δικό του πρόσωπο, η προτομή του, ήταν το τελευταίο έργο που δημιούργησε στη ζωή της. Με τον Φιλίπ να θυμάται την θρυλική γιαγιά του, την μπέμπα όπως την φώναζαν ως τον θάνατό της (και ακόμα την αποκαλεί έτσι η οικογένειά της) πάνω στο πηλό να σχηματίζει το πρόσωπό του, ρίχνοντας διαρκώς υγρά πανιά για να μην ξεραθεί το υλικό.
Η Τζέιν Μάνσφιλντ, φτάνει με το κόκκινο κάμπριο και ποζάρει στην Χαλεπά
Ισως επειδή ήταν γυναίκα, ίσως επειδή έφερε αυτό το βαρύ επίθετο, το Χαλεπά, η Κατερίνα δεν απόκτησε την φήμη που της άρμοζε στην ελληνική σκηνή τέχνης. Και όμως η αξία της πέρασε τα σύνορα και της έφερε πελάτες ακόμα και από τις ΗΠΑ. Αναμεσά τους και την σταρ της εποχής την Τζέιν Μανσφιλντ, που πόζαρε το 1961 στην Κατερίνα για την προτομή της. «Η Μάνσφιλντ βρισκόταν στην Αθήνα για τα γυρίσματα της ταινίας «Ιt happened in Athens”», μου περιγράφει ο ανιψιός της Μύρων Μπικάκης. «Θυμάμαι να είμαι περίπου πέντε ετών και να πηγαίνω στο σπίτι της, στην Δαφνομήλη και να βλέπω απέξω όλη τη μαρίδα της γειτονιάς κρεμασμένη από το κόκκινο καμπριολέ αυτοκίνητο της Μάνσφιλντ που μέσα, πόζαρε στην Κατερίνα. Είχε έρθει περί τις δέκα φορές, την θυμάμαι χαμογελαστή, να μου χαϊδεύει το κεφάλι».
Η προτομή από μάρμαρο βρίσκεται στο Λος Αντζελες σήμερα. Το σπίτι της Δαφνομήλη, ήταν ένα δάσος από γλυπτά, θυμούνται οι συγγενείς της οικογένειας. Στον πρώτο όροφο ήταν το σπίτι της Κατερίνας Χαλεπά με το πρώτο δωμάτιο να είναι και το εργαστήριό της, με όγκους πηλού στο κέντρο σκεπασμένους με βρεγμένα πανιά. Στον τελευταίο όροφο έμενε η γιαγιά, η Ειρηνούλα, με τα ράφια γεμάτα με έργα του Γιανούλη Χαλεπά, του παππούλη, όπως τον αποκαλούσαν τα μικρανέψια του. Εκεί πήγαινε η αεικίνητη, υπερκινητική, αυτό το ηφαίστειο ενέργειας -όπως την περιγράφουν- που ήταν η Κατερίνα για να καταγράψει τα έργα και το αρχείο του Γιανούλη, όταν δεν δημιουργούσε η ίδια τα γλυπτά της στον κάτω όροφο, ή όταν δεν μαγείρευε- ήταν συγκλονιστική μαγείρισσα μαρτυρούν τόσο ο ανιψιός όσο και ο εγγονός της.
«Αεικίνητη, άοκνη, ένας άνθρωπος που ενέπνεε αλλά και εκνεύριζε πολλούς. Δεν άντεχαν αυτή την ενέργεια. Ακόμα και στο σπίτι μεταξύ της οικογένειας της έλεγαν “σταμάτα πια Μπέμπα!”» μου λέει γελώντας ο κύριος Μπικάκης. Ενώ, εκτός από την ανάμνηση του πέντε ετών να κοιτάζει έκθαμβος την Μάνσφιλντ, ανακαλεί στη μνήμη του και εκείνη τη φορά που ήταν οκτώ ετών και πήγαν οικογενειακώς στη Βέροια για να αποκαλυφθεί παρουσία του βασιλιά Κωνσταντίνου Β’ το άγαλμα του παππού του που είχε σχεδιάσει η Κατερίνα. Ή όταν ήρθαν από την Αμερική για να ζητήσουν ειδικά από την Κατερίνα να φιλοτεχνήσει την προτομή του τυφλού αφρο-Αμερικανού ιερωμένου G.E. Steward.
Είναι εντυπωσιακός όμως, ο άμεσος, ανεπιτήδευτος και ρωμαλέος τρόπος που έπλασε σώματα γυναικών, γυμνά τα περισσότερα. Όπως και ο «παππούλης» της, ο Γιανούλης, έδινε πάντα σημασία στο πίσω μέρος των γλυπτών που έπρεπε να είναι άρτια και με τη δική τους αφήγηση. Το «Καθιστό κορίτσι» που παρουσιάζεται στην έκθεση, το περήφανο «Ορθιο γυναικείο γυμνό» αλλά και ο «Στοχασμός» είναι χαρακτηριστικά δείγματα. Πλάι στον Στοχασμό ένα μεγάλο μπλε κομπολόι, όπως η ίδια επιθυμούσε να υπάρχει πλάι σε αυτό το έργο της.
Η οργή του Γιανούλη: «Και ποιος θα βάλει χέρι πάνω σ’αυτό;»
Το μνημειακό χαρακτηριστικό του έργου της Κατερίνας Χαλεπά Κατσάτου αποκαλύπτεται μοναδικά όμως στο φτιαγμένο από χαλκό έργο της «Φυγή», ύψους 2.50 μέτρων που βρίσκεται στο Μνημείο Ναούσης στους Καταρράκτες της Αραπίτσας, αλλά και στην ύψους 2,60 μέτρων «Μικρασιάτισσα Μάνα» που βρίσκεται στην Σκάλα Μυτιλήνης. Όλα αυτά τα στοιχεία συναντιούνται στη νέα έκθεση, μαζί με νέες σελίδες που ανοίγουν στην αφήγηση για τον Χαλεπά. Στέκομαι μπροστά σε μια φωτογραφία ασπρόμαυρη, του Χαλεπά, που ακουμπά τα χέρια του στο γλυπτό του «Φιλοστοργία» που είχε χάσει και ανακαλύφθηκε τελικά σε ένα υπόγειο στον Πύργο της Τήνου.
Διαβάζουμε στο «Αστήρ Τήνου»: «Και όταν ο ήλιος αργά έβαινε προς τη δύση, ήλθε και ο Γιανούλης, ο δημιουργός του αριστουργήματος. Ελαβε κάθισμα και προσήλωσε επ’ αυτού το βλέμμα του. Όταν ο Γιανούλης έστπεψε το πρόσωπόν, είδα να κυλά ένα δάκρυ και να κρύπτεται εις την λευκήν γενειάδαν του. Ηρώτησα τον Γιαννούλη αν επιτρέπεται να διορθώσωμεν το ολίγον τεθραυσμένον βιβλίον του παιδιού. Και ο γλυκύς Γιαννούλης απάντησε εν οργή:”Kαι ποιος θα βάλει χέρι πάνω σ’αυτό;”».
Κέρδισε διαγωνισμό στο Αμβούργο σχηματίζοντας μόνο έναν κύκλο
Περιδιαβαίνοντας την έκθεση -για την ακρίβεια και τις δυο εκθέσεις, είναι αδύνατο να επισκεφθείς μόνο την μία από αυτές- νιώθεις σαν να περπατάς στους δυο ορόφους της Δαφνομήλη, ανάμεσα στα δυο δάση γλυπτών του «παππούλη» και της μικρανεψιάς. Η Τέχνη δεν υποχωρεί, όμως το συναίσθημα και η δύναμη μιας οικογενειακής ιστορίας ασυνήθιστης, είναι μέρος της εμπειρίας στο Τελλόγλειο. «Για ώρες καθόταν και μου έλεγε ιστορίες για τον Γιανούλη η Κατερίνα, η γιαγιά μου» μου λέει ο Φιλίπ Γιαννακόπουλος.
«Υπήρχε μια όμως που της άρεσε να λέει συχνά, περήφανη: Όταν σπούδαζε ο Γιανούλη στο Αμβούργο πήρε μέρος σε έναν διαγωνισμό σχεδίου. Περνούσαν οι ώρες, όλοι δημιουργούσαν, ο Γιανούλης δεν είχε καν ακουμπήσει το μολύβι στο χαρτί. “Τι περιμένεις” τον ρωτούσαν όλοι. Αυτός κοιτούσε το χαρτί. Κάποια στιγμή ήρθε ο δάσκαλος του είπε ότι ο χρόνος τελείωσε, όμως για χάρη του θα έδινε δέκα λεπτά ακόμα. Τότε ο Γιαννούλης σήκωσε το μολύβι, έκανε έναν τέλειο κύκλο στο χαρτί και έβαλε ακριβώς στο κέντρο του μια τελεία. Αυτό ήταν» μου λέει ο Φιλίπ. «Μαντέψτε, κέρδισε το πρώτο βραβείο» μου λέει χαμογελώντας. «Αγαπούσε η γιαγιά να μου λέει αυτή την ιστορία, περήφανη για την μοναδική αίσθηση του χώρου, το απίστευτο μάτι του Γιανούλη».
Εν τέλει, βγαίνοντας στην αυλή του Τελλόγλειου Ιδρύματος, νιώθεις ένα βαθύτερο αίσθημα ικανοποίησης, σχεδόν γαλήνης, αν και ήσουν απλός ένας επισκέπτης. Μια γαλήνη για το γεγονός ότι βλέπεις με τα μάτια σου πόσο αγαπήθηκε ο Γιανούλης. Ο,τι στο τέλος της ζωής του ένιωσε φροντίδα, στοργή. Στον Φιλίπ σπάνια μιλούσαν για την ψυχική ασθένεια του Γιανούλη. «Όμως ο πατέρας μου συχνά έλεγε πόσο διαφορετικά θα ήταν τα πράγματα, η θεραπεία που θα είχε αν ζούσε στις μέρες μας» ψιθυρίζει ο Φιλίπ. «Δεν θα είχε περάσει ο Γιανούλης την κόλαση που πέρασε». Η οδός Δαφνομήλη υπήρξε όμως στο τέλος, ο Παράδεισός του.
- Η έκθεση «Κατερίνα Χαλεπά Κατσάτου: στα ίχνη του Γιανούλη» συνοδεύεται από κατάλογο και διαρκεί ως τις 17 Ιουλίου 2022.
- Ωράριο λειτουργίας εκθεσιακού: Τρίτη, Πέμπτη, Παρασκευή 9.00-14.00, Τετάρτη 9.00-14.00 & 17.00-21.00, Σάββατο και Κυριακή 10.00-18.00, Δευτέρα κλειστά.
- Η έκθεση «Γιανούλης Χαλεπάς: Δούναι και Λαβείν» διαρκεί ως τις 5 Ιουνίου 2022