Ένας συναρπαστικός τρόπος να κοιτάξει κανείς ξανά την επέτειο της 25ης Μαρτίου είναι μέσα από τα μάτια των φιλελλήνων και δη των απεικονίσεων σε μορφή τέχνης που επέλεξαν να συλλέξουν ή να βάλουν στον χώρο όπου ζούσαν, με μάχες και πρόσωπα Ελλήνων.
Τρανή απόδειξη είναι η χάρτινη επένδυση τοίχου του 1828 «Les Combats des Grecs» («Οι μάχες των Ελλήνων») που εντοπίζεται στην Ιταλία και παρουσιάστηκε σε έκθεση που οργάνωσε το Ελληνικό Προξενείο στην Τεργέστη σε συνεργασία με τον Δήμο Τεργέστης πριν από δύο χρόνια, στον χώρο του Magazzino 26 στο Porto Vecchio. Τίτλος της έκθεσης ήταν «‘Les Combats des Grecs’ - Papiers Peints, Φιλελληνικός διάκοσμος σε αρχοντικά της Ιταλίας».
Η απόλαυση ενός αυθεντικού πανοράματος προερχόμενου από μια ιδιωτική συλλογή της Βόρειας Ιταλίας, το οποίο καταγράφει την πολιορκία της Ακρόπολης, την καταστροφή του οθωμανικού στόλου από τον ναύαρχο Κανάρη, την εκπαίδευση των Ελλήνων μαχητών από έναν Γάλλο στρατιώτη, την έφοδο στην Ακρόπολη και την κατάληψή της από τον συνταγματάρχη Φαβιέρο και τον στρατό του, έδωσε στο ενθουσιώδες ιταλικό κοινό τη δυνατότητα να φανταστεί πώς, εκείνη την εποχή, γι’ αυτούς τους φιλέλληνες και όχι μόνο, που είχαν αγοράσει αυτή τη χάρτινη επένδυση, η ιστορία γινόταν αναπόσπαστο μέρος της καθημερινότητάς τους.
Με αφορμή αυτή την έκθεση ξεκίνησε ένα ταξίδι που οδήγησε σε πολλές άλλες νέες ανακαλύψεις, ξετυλίγοντας χάρτινα ρολά και σελίδες ιστορίας της νεότερης Ελλάδας και σε πολλά άλλα ιταλικά αρχοντικά, όπου πολλά αντίτυπα συνεχίζουν να διακοσμούν ακόμη τους τοίχους, κρύβοντας πίσω από την αιώνια λάμψη τους ισάριθμες ιστορίες, μοτίβα και περασμένες μόδες που μένει ακόμη να ανακαλυφθούν. Συνομιλήσαμε για την αξία αυτών των έργων και όσα εκφράζουν σε σχέση με την Επανάσταση των Ελλήνων με τους Bernard Jacqué (ιστορικός τέχνης-ιδρυτής του Μουσείου της Χάρτινης Επένδυσης Τοίχου, Rixheim) και Nathalie Ravanel (συντηρήτρια έργων τέχνης σε χαρτί),
Bernard Jacque: Γιατί το πανόραμα με τις «Μάχες των Ελλήνων» έρχονται σπάνια σε δημοπρασίες
Δεν ήταν ασυνήθιστο να επιλεγεί ένα θέμα σαν και αυτό του Combats des Grecs; Τι γνωρίζουμε για αυτή την επιλογή;
«H δημιουργία του Combats des Grecs κατά τη διάρκεια του 1820 δεν ήταν “συνηθισμένη” για τη μανιφακτούρα Jean Zuber & Cο. Ο γιος του Jean Zuber, ο Jean Zuber υιός, ήταν ένας φιλελεύθερος αστός και μάλιστα ήταν ένας από τους ιδρυτές της τοπικής φιλελληνικής επιτροπής, το 1826. Κανονικά, καθώς μια χάρτινη επένδυση αποτελούσε αντικείμενο διακόσμησης, ήταν δηλαδή προορισμένη για να διακοσμεί τους εσωτερικούς χώρους των αστών της εποχής, τα θέματα ήταν ευπώλητα. Ήταν κυρίως τοπία, εξωτικά ή πιο κλασικά. Θέματα διαφορετικά και, ειδικά, πολιτικά, όπως οι Μάχες των Ελλήνων, ήταν πολύ δύσκολο να πωληθούν. Όμως ο γιος Ζιμπέρ φαίνεται ότι έπεισε τον πατέρα του να δημιουργήσει αυτή τη σειρά για την εξέγερση των Ελλήνων.
Είχε εμπορική ανταπόκριση;
Όπως ήταν αναμενόμενο, δεν πήγε καλά εμπορικά. Πέρασαν πέντε χρόνια για να εξαντληθεί η πρώτη έκδοση που ήταν 150 αντίτυπα. Αντιθέτως, μια πρώτη έκδοση ενός «κανονικού» τοπίου πουλιόταν σε λίγους μήνες, το πολύ σε ένα χρόνο, και ανατυπωνόταν αμέσως.
Σήμερα έχουν αλλάξει τα πράγματα; Μπορεί να προσελκύσει το ενδιαφέρον των Ελλήνων;
Σήμερα, «οι Μάχες των Ελλήνων» είναι, για τους συλλέκτες, ένα πολύτιμο πανόραμα επειδή έρχεται σπάνια σε δημοπρασίες. Οι Μάχες των Ελλήνων δεν ξανατυπώθηκαν ποτέ με τα χαρακτηριστικά ξύλινα μπλοκ στο εργοστάσιο Ζυμπέρ, μετά τα μέσα του 19ου αιώνα, και τα μπλοκ καταστράφηκαν από την επιχείρηση, το 1880. Φυσικά, τον 20ο αι., οι συλλέκτες ήταν κυρίως Έλληνες αλλά φαίνεται ότι όταν πρωτοκυκλοφόρησε αγοράστηκε ως άλλη μία τοπιογραφία. Δεν φαίνεται δηλαδή να πουλήθηκε ειδικά σε φιλέλληνες.
Η ταπετσαρία «Combats des Grecs» εξακολουθεί να παράγεται από τη Zuber σήμερα; Μπορεί κανείς ακόμα να την παραγγείλει;
Τα ξύλινα μπλοκ εκτύπωσης κάηκαν στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα από την εταιρεία Zuber επειδή το θέμα δεν είχε επιτυχία. Σήμερα, όμως, η εταιρεία διαθέτει το θέμα σε ψηφιακή εκτύπωση.
Λόρδος Βύρων, πορτρέτο σε πιάτο, διαμ. 22, 2 εκ., Μουσείο Μπενάκη, 8516
Nathalie Ravanel: Τρία δείγματα του πανοράματος σε τρεις ιδιωτικές συλλογές στην Ιταλία
Τι ισχύει όμως για τις τρεις ιταλικές συλλογές που κατέχουν την συγκεκριμένη ταπετσαρία; Ρώτησα τη Nathalie Ravanel.
«Στις αρχές της δεκαετίας του '90, άρχισα να δουλεύω πάνω στην καταγραφή των χάρτινων επενδύσεων τοίχου (papiers peints) σε ολόκληρη την Ιταλία. Μέσα από διάφορες επαφές με τις Εφορείες Καλλιτεχνικής και Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς, κατάφερα να αποκτήσω διευθύνσεις ιδιωτικών κατοικιών και αρχοντικών, επισκέψιμων για το ευρύ κοινό.
Horace Vernet, Γαλλος στρατιωτης εκπαιδευει Ελληνες, λιθογραφια, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα
Στην Ιταλία υπάρχουν τρία δείγματα των Μαχών των Ελλήνων, που σώζονται σε ιδιωτικές συλλογές στις περιφέρειες Βένετο, Λομβαρδία και Φριούλι-Βενέτσια Τζούλια. Η ανακάλυψη αυτών των χάρτινων επενδύσεων τοίχου κατέστη δυνατή στο πλαίσιο των εργασιών αποκατάστασής τους: πρόκειται για τις χάρτινες επενδύσεις του Παλάτσο Κάλιστερ το 1992, του Κα’ Νττολφίν Μαρκιόρι στη Λεντινάρα το 1999 και μιας ιδιωτικής συλλογής στη Λομβαρδία το 2015.
Το πρώτο δείγμα, εκείνο του Παλάτσο Κάλιστερ, είναι το μόνο που έχει αναρτηθεί σε τοίχο αρκετά πρόσφατα (δεκαετία 1960/70), προέρχεται δηλαδή από άλλη τοποθεσία και έχει αποκτηθεί μέσω του δικτύου της αγοράς παλαιών έργων τέχνης.
Η τοποθέτηση των άλλων δύο δειγμάτων ανάγεται στα μέσα του 19ου αιώνα, ενώ η μοναδική πανοραμική σύνθεση που περιλαμβάνει και τα 30 lés* (ή κυλίνδρους) είναι εκείνη του Κα’ Ντολφίν Μαρκιόρι. Στη συγκεκριμένη οικία, η χάρτινη επένδυση εντάσσεται σε έναν ευρύτερο διάκοσμο που περιλαμβάνει και την οροφή, όπου απεικονίζονται τοπία, προσωπικότητες και ήρωες του Αγώνα των Ελλήνων».
Ο απόγονος της οικογένειας Μαρκιόρι αφηγείται
Έχει ξεχωριστό ενδιαφέρον πώς βλέπει σήμερα το πανόραμα ένας απόγονος της οικογένειας Μαρκιόρι, στην ιδιωτική συλλογή της οποίας, στο Βένετο, ανήκει η μία ταπετσαρία. Σημειώνει στον κατάλογο της έκθεσης:
«Η ύπαρξη μιας αίθουσας αφιερωμένης στον Εθνικοαπελευθερωτικό Αγώνα των Ελλήνων και διακοσμημένης με μια σειρά χάρτινων επενδύσεων τοίχου με πανοραμικές παραστάσεις, υπό τον τίτλο οι Μάχες των Ελλήνων, στην Κα’ Ντολφίν Μαρκιόρι της Λεντινάρα, οφείλεται στον Domenico Marchiori (1828-1905).
Γεώργιος Καραϊσκάκης, πορτρέτο σε πιάτο, διαμ. 22, 2 εκ., Μουσείο Μπενάκη 8509
»Μοναδικά προικισμένος με δημιουργικό και καλλιτεχνικό πνεύμα και με ιδιαίτερη ευαισθησία στα ερεθίσματα της κουλτούρας του ρομαντισμού, κληροδότησε πολυάριθμες μαρτυρίες της φαντασίας και του αδιαμφισβήτητου ταλέντου του σε πληθώρα ζωγραφικών έργων, στην πρωτότυπη διαρρύθμιση και διακόσμηση μερικών δωματίων στη Villa Dolfin και στη δημιουργία ενός εκτεταμένου κήπου, ο οποίος, στα βασικά του στοιχεία, διατηρείται ακόμα και σήμερα και θεωρείται σημαντικό δείγμα του τοπιογραφικού ρυθμού και του εκλεκτικισμού στην περιοχή του Βένετο.
Η προσήλωση στον σκοπό της παλιγγενεσίας, στοιχείο κοινό με πολλούς ξαδέλφους του οι οποίοι, νεότεροι σε ηλικία, είχαν συμμετάσχει αυτοπροσώπως στις τάξεις του Γκαριμπάλντι, τον οδήγησε στην ανάληψη πολιτικών αξιωμάτων στο νεοσύστατο Βασίλειο της Ιταλίας. Ήταν ο πρώτος δήμαρχος της Λεντινάρα το 1866, μετά την προσάρτηση του Βένετο και μετά το πέρας του Γ' Πολέμου της Ανεξαρτησίας.
Διονύσιος Τσόκος, Ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη, λάδι σε καμβά, 74 x 97 εκ., Iδιωτική συλλογή, Ιταλία
»Πολιτικά καθήκοντα άσκησε και σε εθνικό επίπεδο, ως μέλος του Κοινοβουλίου κατά τη διάρκεια της ΙΓ΄ Κοινοβουλευτικής Περιόδου (1876-1880). Αλλά προφανώς, δεδομένου ότι στην πραγματικότητα δεν είχε ιδιαίτερη κλίση στην πολιτική δραστηριότητα, προτίμησε να αφοσιωθεί στις αγαπημένες του λογοτεχνικές και καλλιτεχνικές μελέτες, το αληθινό πάθος της ζωής του, παρά το πτυχίο του στις Μαθηματικές Επιστήμες.
»Λόγω της προσήλωσής του στο ιδεώδες της απελευθέρωσης των εθνών από ξένους δυνάστες στο πλαίσιο του κινήματος του ρομαντισμού, δεν αποτελεί έκπληξη η επιλογή του να αφιερώσει ένα δωμάτιο της οικίας του στους αγώνες της ανεξαρτησίας των Ελλήνων από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, ο οποίος κινητοποίησε πολλά γενναιόδωρα πνεύματα στην Ευρώπη, που έσπευσαν να αγωνιστούν στο πλευρό των Ελλήνων το 1821, μαρτυρώντας τη δύναμη του συγκεκριμένου ιδεώδους.
»Είναι πιθανό ο ίδιος να είχε δει τη σειρά των χάρτινων επενδύσεων τοίχου οι Μάχες των Ελλήνων, προϊόντα του εργοστασίου Zuber βασισμένα στα χαρακτικά του Jean-Julien Deltil (1828), στο πλαίσιο ενός ταξιδιού του στη Γαλλία που πραγματοποιήθηκε γύρω στο 1855. Μέχρι σήμερα δεν έχουν εντοπιστεί στοιχεία που να μας επιτρέπουν να επιβεβαιώσουμε τη χρονολογία απόκτησης των χάρτινων επενδύσεων και του διακόσμου του δωματίου. Δυστυχώς, ακόμα και οι προφορικές μαρτυρίες δεν είναι πια διαθέσιμες αλλά, εύλογα, η διαρρύθμιση πρέπει να αποπερατώθηκε κατά τη δεκαετία του 1880».