Η Λέρος συνάντησε τον θρυλικό Νοτιοαφρικανό εικαστικό William Kentridge και τη Μεσόγειο της συνεργασίας, χάρη στο Leros Project. Άλλωστε, στην αφρικανική μυθολογία, τα νησιά είναι τόποι όπου η συνάντηση με το ανοίκειο είναι σχεδόν βέβαιη και η θάλασσα μάς φέρνει μια νέα όραση.
Όταν έπεσε το σκοτάδι στη Λέρο, τα φώτα χαμήλωσαν, όχι για να κρύψουν, αλλά για να φανερώσουν. Στην αυλή του Αρχοντικού Καντιόγλου, στην Αγία Μαρίνα, οι προβολές του νοτιοαφρικανού εικαστικού Marcus Neustetter ξεδίπλωσαν φυτικά μοτίβα σαν φωτεινά απολιθώματα πάνω στους τοίχους.
Ήταν σαν να φύτρωναν σκιές. Στο χαλί από βότσαλα, οι μουσικοί στέκονταν σαν σιλουέτες εν κινήσει: ο Neo Muyanga (καλλιτεχνικός διευθυντής του μουσικού τμήματος του The Centre for the Less Good Idea που έχει δημιουργήσει ο θρυλικός Ουίλιαμ Κέντριτζ) με την κιθάρα του, ο Νίκος Μίλας με το βιολί, ο Αντώνης Ντάλλαρης (ιδρυτής και ψυχή του Κέντρου Πολιτισμού, Έρευνας και Ανάπτυξης Λέρου "'Αρτεμις") με την λύρα.
Zωντανή ζωγραφιά
Η μουσική δεν καθοδηγούσε, αφουγκραζόταν. Ο ήχος αντιδρούσε στο φως και το φως στην κίνηση. Οι σκιές των σωμάτων μπλέκονταν με τις προβολές, δημιουργώντας ένα νέο, φευγαλέο τοπίο. Μια ζωντανή ζωγραφιά που άλλαζε ανάλογα με το ποιος στεκόταν πού. Το κοινό στεκόταν σιωπηλό, με το φως του δειλινού να γίνεται μωβ πίσω από τα κυπαρίσσια. Ο χρόνος έμοιαζε να σταματά.
Η περφόρμανς «Δες τι βάζει το Κατσούνι» παρουσιάστηκε στις 16 Ιουλίου στο πλαίσιο της έκθεσης Folding The Sea Into Dresses That Dissolve Like Salt του Leros Project από την πλατφόρμα perasma που διαρκεί έως τις 24 Αυγούστου. Ήταν ένα έργο που δεν βασίστηκε στη σύνθεση αλλά στο κάλεσμα. Δεν χτίστηκε σε πρόβα, αλλά σε εμπιστοσύνη. Και στέκει εκεί — στον νυχτερινό τοίχο της Λέρου — σαν ανάμνηση που δεν ήταν ποτέ προσωπική.
«Η αμεσότητα και η οικειότητα αυτής της ζωντανής αλληλεπίδρασης έφερε μαζί της πολλές εκπλήξεις» λέει στο iefimerida o εικαστικός Marcus Neustetter. «Αναπάντεχες ηχητικές υφές και συνδυασμοί οργάνων, στιγμές συγχρονισμού και ασυμμετρίας στις προβολές, και απροσδόκητες αναδύσεις στην επιφάνεια του τοίχου προκαλούσαν διαρκώς τον επόμενο ήχο ή την επόμενη κίνηση. Όπως όταν διασχίζεις το ιστορικό και σύγχρονο τοπίο της Λέρου, ένιωσα σαν να ανακάλυπτα έναν καινούριο κόσμο δυνατοτήτων — διαμορφωμένο από τον τόπο, τις συνθήκες και την εμπειρία«.
Kάτι σημαντικό που γλιστρά μέσα από τη φυσική πύλη της Λέρου
Όλα ξεκίνησαν με μία φράση, που άκουσε ο Νοτιοαφρικανός Marcus Neustetter καθώς περιπλανιόταν στο νησί, προσκεκλημένος της πλατφόρμας Perasma που έχουν ιδρύσει η Μπουρτζού Φικέτογλου και η Γκιγιέμ από την Κωνσταντινούπολη και που φέτος για τρίτη χρονιά υλοποιούν το Leros Project. Η φράση είναι «Δες τι βάζει το Κατσούνι».
Μια τοπική έκφραση που αναφέρεται στο φυσικό στενό που οδηγεί στο λιμάνι του Λακκίου, σαν η Λέρος να έχει έναν μοναδικό, δικό της τρόπο να φιλτράρει όσα φτάνουν.«Όταν άρχισα να προβάλλω αυτή τη φράση σε διάφορα κτίρια και να τη συζητώ με τους κατοίκους, έβλεπα στα μάτια τους τη σπίθα της αναγνώρισης. Για τους ντόπιους, η φράση παραδέχεται το αναπάντεχο, κάτι ή κάποιον σημαντικό που γλιστρά μέσα από τη φυσική πύλη του νησιού, σαν το ίδιο το νησί να το επιτρέπει».
Η φράση έγινε σημείο εκκίνησης, κλειδί νοηματικό και συναισθηματικό. Στην performance συμμετείχε επίσης ο συνθέτης Neo Muyanga. Το Κέντρο λειτουργεί ως πλατφόρμα πειραματισμού, βασισμένο στην ιδέα ότι το λάθος, το ρίσκο, η «λιγότερο καλή ιδέα» είναι ενίοτε πιο εύφορη από την κανονικότητα. Όπως λέει ο ίδιος ο Kentridge: «Αν δεν σε γιατρέψει ο καλός γιατρός, βρες τον λιγότερο καλό γιατρό».
Η απόπειρα να κρατήσεις την παλίρροια του τι φέρνει το νησί
Ο Muyanga περιγράφει στο iefimerida: «Ο τίτλος ‘Μέσα από το Κατσούνι’ μάς έδωσε τη δυνατότητα να στοχαστούμε πάνω στο πώς συναντάμε το Άλλο, είτε έξω από εμάς, είτε μέσα μας. Στην αφρικανική μυθολογία, τα νησιά είναι τόποι όπου η συνάντηση με το ανοίκειο είναι σχεδόν βέβαιη. Η θάλασσα μάς φέρνει μια νέα όραση».
Μαζί με τους μουσικούς Αντώνη Ντάλλαρη, Νίκο Μίλα και Χριστίνα Κούκη, ο Muyanga μπήκε σε μια συνθήκη βαθιάς ακρόασης, αυτοσχεδιασμού και ομαδικής σύνθεσης. Εν τω μεταξύ, ο Neustetter σχεδίαζε, πρόβαλλε, αντέγραφε με το χέρι το φως, σαν να προσπαθούσε να συγκρατήσει το εφήμερο. «Αυτό που ξεκίνησε ως μια σειρά από σχέδια και σημειώσεις -ο δικός μου τρόπος να αποτυπώσω την εμπειρία- έγινε πρώτη ύλη για την παράσταση. Καθώς προβάλλονταν τα σχέδιά μου, ζωγράφιζα προσπαθώντας να συγκρατήσω τις στιγμές: τις σκιές των μουσικών, τα σύμβολα που εμφανίζονταν και χάνονταν, τις αφηρημένες μορφές που χόρευαν στον τοίχο», περιγράφει.
«Ο διάλογός μας μετατοπίστηκε από τη χαρά της ανακάλυψης σε μια προσωπική μελαγχολία και τελικά σε μια μορφή στοχαστικής απόδρασης. Ήταν, με έναν τρόπο, μια συγκινητική και αδύνατη πράξη: η απόπειρα να κρατήσεις την παλίρροια του τι φέρνει το νησί, τι αφήνει να περάσει, και τι αφαιρεί», λέει δείχνοντας τον ανεπανάληπτο τρόπο που έχει προσλάβει κάθε διάσταση και κρυφή δόνηση του νησιού αυτού.
Η Λέρος είναι ένα νησί-αρχείο. Στην καρδιά της Μεσογείου, υπήρξε ιταλική ναυτική βάση, φιλοξένησε ναύτες του Μουσολίνι, έγινε τόπος εξορίας και ψυχιατρικής εγκατάλειψης, εγκλεισμού και επανένταξης. Μετέπειτα, πρόσφυγες από την Ανατολή βρήκαν καταφύγιο στα ίδια αυτά κτίρια που άλλοτε στέγαζαν βία και έλεγχο. Το νησί φέρει επάνω του στρώσεις από σιωπές, επιβολές, αφίξεις, αναχωρήσεις.
Ό,τι γλιστρά μέσα από το Κατσούνι
Όπως μια μεταφορά διαπερνά τον τίτλο της έκθεσης, έτσι συμβαίνει και με το Κατσούνι. Γίνεται μεταφορά: για τις ιδέες που περνούν ανάμεσα από βράχους, για τη συνάντηση με το ξένο, για την τέχνη που αρνείται να εξηγηθεί αλλά επιμένει να βιώνεται. Όπως λέει ο Neustetter: «Μέσα στην αδυνατότητα να κρατήσεις όσα έρχονται και φεύγουν, κρύβεται η ουσία της εμπειρίας μας: μια συναισθηματική και διανοητική σχέση με τις πολυπλοκότητες του τόπου, της παρουσίας και της μετάβασης». Κι αυτό, ίσως, είναι το αληθινό δώρο της Λέρου. Να επιτρέπει —σιωπηλά, γενναιόδωρα— στο σημαντικό να περνά.
Πίσω από αυτή τη σύμπραξη βρίσκονται δύο γυναίκες με καταγωγή από την Κωνσταντινούπολη που επιλέγουν να εργάζονται αθόρυβα, μεθοδικά και χωρίς εντυπωσιασμούς. Η Μπουρτζού Φικρέτογλου και η Γκιζέμ Ναζ Κουντούνογλου είναι οι ιδρύτριες του Perasma, μιας πλατφόρμας που στοχεύει στη δημιουργία διαλόγου ανάμεσα σε καλλιτέχνες, τόπους και πολιτισμούς μέσω επιτόπιων δράσεων.
Στα ιστορικά και συχνά εγκαταλελειμμένα κτίρια του νησιού φιλοξενούνται εκθέσεις, performances, προβολές, εργαστήρια και συμπράξεις με την τοπική κοινωνία. Η φετινή έκθεση “Folding The Sea Into Dresses That Dissolve Like Salt”, που διαρκεί έως τις 24 Αυγούστου, παρουσιάζει έργα από καλλιτέχνες όπως οι Brian Eno, Lucio Fontana, Dora Maar, Korakrit Arunanondchai, , Κωστής Βελώνης, Ευγενία Βερελή και πολλοί ακόμη. Η έκθεση ξεδιπλώνεται στο Αρχοντικό Καντιόγλου και στο Δημοτικό Σχολείο Λακκίου, μετατρέποντας το νησί σε ένα διάσπαρτο καλλιτεχνικό πεδίο που δεν ζητά από τον επισκέπτη να «δει», του ζητά να αισθανθεί.